Κυριακή μεσημέρι, βρίσκομαι στον χώρο της εικαστικού Γεωργίας Κοτρέτσος για να μου μιλήσει για το Κελλάρι 10/Cellar 10, το ντοκιμαντέρ που επιμελήθηκε σε παραγωγή της ΤΗΕ TΕΛΟΣ SOCIETY για το Αυτοκρατορικό Κελάρι της Achaia Clauss. Δεν έχω επισκεφθεί ποτέ το ιστορικό οινοποιείο που ίδρυσε ο Βαυαρός Γουσταύος Κλάους το 1861 στον Ριγανόκαμπο, στα περίχωρα της Πάτρας, και έτσι δυσκολεύομαι να παρακολουθήσω τον ειρμό της.
Με βομβαρδίζει με φωτογραφίες, σημειώσεις, βιβλία, το μυαλό της «πετάει» από τον 19ο αιώνα στο σήμερα, από την περίφημη Μαυροδάφνη Πατρών, που γεννήθηκε το 1873, στην πέμπτη γενιά τεχνιτών χειροποίητων βαρελιών, και από το χαρτώο αρχείο της εταιρείας στους ανοιχτούς τρύγους που διοργανώνουν ακόμα και σήμερα. Για μένα η Achaia Clauss είναι τα κρασιά που γνώριζαν οι γονείς μου και όλες οι προηγούμενες γενιές, είναι οι ετικέτες που βρήκαν στην κάβα του Τατοΐου, αλλά και οι επιτραπέζιοι οίνοι πολυτελείας που γράφει ο Νίκος Μπακουνάκης στο βιβλίο του Γκούτλαντ. Ο Γουσταύος Κλάους και η χώρα του κρασιού (εκδ. Πόλις). Τι υπάρχει όμως εκεί σήμερα;
Η Γεωργία ανοίγει τον υπολογιστή της και μοιράζεται μαζί μου πλάνα από το φιλμ. Το ντοκιμαντέρ είναι στη διαδικασία του μοντάζ, πολλά πλάνα είναι βουβά, δεν έχουν ντυθεί με μουσική, δεν έχουν μπει ακόμη στη σωστή σειρά, όμως αρκούν για να αιτιολογήσουν απόλυτα τον ενθουσιασμό στη φωνή της. Από ψηλά, οι λήψεις του drone κάνουν την έκταση των 60 στρεμμάτων να θυμίζει μοναστηριακή κοινότητα. Επικρατεί ησυχία και αυστηρή τάξη, το άσπρο της πέτρας, το πράσινο και το κόκκινο των κλημάτων είναι αυτά που κυριαρχούν. «Τα χρώματα είναι το πρώτο που παρατηρείς, μπαίνοντας όμως στο κελλάρι 9 –το πρώτο οινοποιείο– και αργότερα στο 10, το Αυτοκρατορικό Κελάρι, όπου φυλάσσονται οι παλιές σοδειές Μαυροδάφνης και τα αφιερωματικά βαρέλια, ζαλίζεσαι από τις μυρωδιές, παραδίνεσαι στα αρώματα», μου εξηγεί η δημιουργός του ντοκιμαντέρ. «Αυτή η μυρωδιά με έκανε να επιστρέψω με κάμερα και τον Στέφανο Κοσμίδη, τον υπεύθυνο παραγωγής, στον Ριγανόκαμπο. Δεν έχει καταγραφεί άλλη φορά με εικόνα η πολιτιστική αξία αυτού του οινοποιείου».
Πριν από δυόμισι χρόνια, η Γεωργία επισκέφθηκε το οινόκαστρο στο πλαίσιο μιας εκδρομής. Την ξενάγησε ο πρόεδρος του ιστορικού αρχείου της Achaia Clauss και αντιπρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου της εταιρείας, Περικλής Μπαλτάς. «Με συγκίνησε η αγάπη του για το αμπέλι και το κρασί, καθώς και η βαθιά του γνώση για την ιστορία του κτήματος. Ανέσυρε από μνήμης τρομερές λεπτομέρειες για πρόσωπα και ημερομηνίες. Θέλησα να καταγράψω τη δική του αφήγηση γύρω από το Κελλάρι 10 και τη σημασία του για την ελληνική οινοποιία, όπως και τη δημιουργία μιας οινικής κοινότητας που έζησε και έδρασε εκεί για περισσότερο από έναν αιώνα», εξηγεί.
«Για εμάς τους Πατρινούς, το Gutland, όπως είναι το όνομα του κτήματος, ήταν η πρώτη μας κοπάνα από το σχολείο, το πρώτο ραντεβού, οι αργίες της Καθαράς Δευτέρας με τους γονείς μας και το αερόστατο της Δεμέστιχα, το πρώτο ελληνικό εμφιαλωμένο κρασί, από τις εμβληματικές ετικέτες του οινοποιείου, να υψώνεται στον πατρινό ουρανό. Είναι οι σχολικές μας εκδρομές», μου λέει ο κ. Μπαλτάς όταν μιλάω την επόμενη μέρα μαζί του στο τηλέφωνο. Σήμερα, η απόσταση από την Πάτρα θεωρείται μικρή, τότε όμως ο διορατικός Βαυαρός επιχειρηματίας ήταν σαν να επιχείρησε να δημιουργήσει έναν κόσμο έξω από τα όρια του πολιτισμού. Συγκέντρωσε εργάτες και τεχνίτες από τη Βαυαρία, την Ιταλία, τη Μάλτα, την Ελλάδα. Δημιούργησε χώρους κατοίκησης, δύο ναούς, έναν ορθόδοξο και έναν καθολικό, και ένα εξατάξιο δημοτικό σχολείο για τα παιδιά των εργαζομένων και τα παιδιά της γύρω περιοχής. «Όλα αυτά ήταν πρωτοποριακά για την εποχή. Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος δεν ήταν σε θέση να δημιουργήσει παντού σχολεία, όμως εκείνον τον ενδιέφερε η εκπαίδευση των παιδιών. Αντιλαμβανόταν ότι η ιδέα του πρέπει να έχει συνέχεια και γερές βάσεις. Και, από την άλλη, το πολυπολιτισμικό περιβάλλον που δημιούργησε εντός των τειχών του οινόκαστρου ήταν σε απόλυτη συνάφεια με αυτό που ήταν η Πάτρα τον 19ο αιώνα, λόγω του λιμανιού και της εμπορίας σταφίδας», σχολιάζει ο κ. Μπαλτάς.
Ιστορίες του 19ου αιώνα
Ο Γουσταύος Κλάους, λοιπόν, φτάνει στην Πάτρα το 1852. Εργάζεται ως διευθυντής στο υποκατάστημα της Πάτρας, στο τμήμα εξαγωγών αγροτικών προϊόντων της γερμανικής εταιρείας Fels & Co. Ανεβαίνει συχνά στους πρόποδες του Παναχαϊκού όρους, σε ύψος 200 μ., όπου βρίσκεται το οροπέδιο Ριγανόκαμπος, για να θαυμάσει τη θέα προς τον Πατραϊκό κόλπο, και αποφασίζει να αγοράσει εκεί έναν μικρό αμπελώνα. Αγοράζει το πρώτο του βαρέλι για ιδία χρήση και τρία χρόνια αργότερα καλλιεργεί συστηματικά αμπέλια με σκοπό την εμπορική εκμετάλλευση. Συνεργάζεται με τον οινολόγο Ιάκωβο Κλίπφελ και το 1873 καταγράφει στη σελίδα 601 του συνταγολογίου της οινοποιίας τη συνταγή της ξακουστής Μαυροδάφνης. Ο ιδρυτής του κτήματος αφιερώνει το 1889 και το 1890, τα δύο πρώτα βαρέλια με τη σοδειά του 1873, σε δύο σημαίνουσες προσωπικότητες της γερμανικής κοινωνίας, τον αρχικαγκελάριο Ότο βον Μπίσμαρκ και τον στρατάρχη Χέλμουτ βον Μόλτκε αντίστοιχα. Οι δύο αυτές αφιερώσεις θα λειτουργήσουν μισό αιώνα αργότερα ως «ασπίδα» για το κτήμα, όταν οι ναζί θα καταλάβουν την Πάτρα, ενώ το ίδιο το υπόσκαφο, ο χώρος όπου συντηρούνται σήμερα φιάλες από κλήματα 50-70 χρόνων, Μαυροδάφνης, Syrah, Cabernet Sauvignon, χρησιμεύει ως καταφύγιο. Την τελευταία πληροφορία μάς δίνει ο έτερος αφηγητής του ντοκιμαντέρ, ο επικεφαλής οινολόγος του κτήματος, Σωτήρης Καραγιάννης.
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες ιστορίες για την απήχηση που είχαν τα κρασιά του Κλάους στο εξωτερικό κρύβεται σε μια επιστολή που φέρεται να απέστειλε ο Φραντς Λιστ το 1882 στον αντιπρόσωπο της οινοποιίας στη Βαυαρία, Φρίντριχ Καρλ Οτ, ζητώντας να του αποσταλούν μερικά από τα κρασιά του Γουσταύου. Το προηγούμενο βράδυ, όπως ενημερώνει ο γράφων, είχε απολαύσει σέρι και Μαυροδάφνη στο σπίτι του Βάγκνερ και είχε ενθουσιαστεί. Η επιστολή κλείνει με την παράκληση να μην καθυστερήσει η παραγγελία. Στο κελάρι ανάμεσα στα αφιερωματικά βαρέλια υπάρχουν και τα πορτρέτα των δύο συνθετών.
Τρία χρόνια αργότερα, στις 19 Οκτωβρίου του 1885, επισκέπτεται το οινοποιείο η αυτοκράτειρα της Αυστροουγγαρίας, Σίσσυ. Την υποδέχεται ο συμπατριώτης της και ιδρυτής του κτήματος, Γουσταύος Κλάους. Τη φιλοξενεί και την ξεναγεί στο οινοποιείο και αργότερα της αφιερώνει ένα ολόκληρο κελάρι, το φημισμένο Κελλάρι 10.
Είχε προηγηθεί μια εκτενής αναφορά ενός ελβετικού γερμανόφωνου τουριστικού οδηγού των τελών του 19ου αιώνα στο οινόκαστρο της Achaia Clauss, παραθέτοντας μάλιστα απόψεις γιατρών για τις φαρμακευτικές ιδιότητες της Μαυροδάφνης. Ο πρόεδρος του ιστορικού αρχείου της Achaia Clauss εικάζει πως ίσως αυτή η αναφορά είναι που προκαλεί το ενδιαφέρον της πριγκίπισσας ώστε να οργανώσει την επίσκεψή της στο οινοποιείο. «Ο Κλάους είχε συλλάβει ήδη από τότε την ιδέα του οινοτουρισμού. Την επίσκεψη της Σίσσυ διαδέχτηκαν πολλοί άλλοι, εστεμμένοι, πολιτικοί αρχηγοί, επιστήμονες, καλλιτέχνες, ποιητές, ολυμπιονίκες», σημειώνει ο κ. Μπαλτάς.
Βαρέλια με αφιέρωση
Από τα 89 βαρέλια Μαυροδάφνης, τα 30 είναι αφιερωμένα σε διάφορες προσωπικότητες, από τον βασιλιά Γεώργιο Α΄ και τη βασίλισσα Αλεξάνδρα της Αγγλίας μέχρι τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο Α΄, τον πρίγκιπα Αλβέρτο του Μονακό, αλλά και τον συναγωνιστή του Τσε Γκεβάρα, Νταριέλ Αλαρκόν Ραμίρεζ, ο οποίος επισκέφθηκε το οινοποιείο μαζί με τον Μανώλη Γλέζο τον Νοέμβριο του 2002. Υπάρχουν επίσης βαρέλια με τα ονόματα των Προέδρων της Δημοκρατίας Κάρολου Παπούλια και Κωστή Στεφανόπουλου, αλλά και βαρέλι προς τιμήν του Δημήτρη Μυταρά, του Τίτου Πατρίκιου, της Νάνας Μούσχουρη, της Μαίρης Λίντα, της Νάντια Κομανέτσι. «Το κρασί τούς ενώνει όλους, γι’ αυτό λέμε πως παράγει πολιτισμό», εξηγεί η Γεωργία Κοτρέτσος.
Η κάμερά της μας ταξιδεύει στον χρόνο μέσα από το Βαρελάτικο, τον μουσειακό χώρο για την τέχνη της βαρελοποιίας που υπάρχει ανάμεσα στα δύο ιστορικά κελάρια, μας ανοίγει την πόρτα του Αρχείου, όπου βλέπουμε χειρόγραφες συνταγές για τη γλυκιά και την ξηρή Μαυροδάφνη και τη Malvasia, ενώ στέκεται και σε αρχειακές φωτογραφίες και επιστολές και, φυσικά, στα βιβλία επισκεπτών. Ο οινολόγος Σωτήρης Καραγιάννης μάς «ξεναγεί» στους αμπελώνες και στο υπόσκαφο, τον χώρο παλαίωσης φιαλών, όπου επικρατούν συγκεκριμένες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας, και έπειτα η κάμερα στρέφεται και πάλι στον ρομαντικό «φρουρό» του κτήματος, τον κ. Μπαλτά. Γεννημένος το 1953 στην Πάτρα, φεύγει στην Αθήνα για να σπουδάσει οικονομικά και επιστρέφει το 1985. «Δεν ήξερα πολλά για το κρασί όταν ξεκίνησα, όμως σύντομα κατάλαβα πως θα μου ήταν πολύ δύσκολο να αποχωριστώ τον χώρο και τους ανθρώπους του».
Ένα βαρέλι με Μαυροδάφνη του 1940 είναι αφιερωμένο στη Βασιλική Αεροπορία, και δη στη βάση του Άραξου. Το δρύινο αυτό βαρέλι φέρει επίσης την υπογραφή του Χανς Ερενστρόλε, του Σουηδού εκπροσώπου στην Πάτρα του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που ενισχύει ακόμα περισσότερο την ιστορική του αξία. Τον Ερενστρόλε οι Πατρινοί τον αποκαλούσαν «Λευκό Άγγελο», καθώς έσωσε πολύ κόσμο από την πείνα και τις διώξεις. Μετά τη Σφαγή των Καλαβρύτων, ο Ερενστρόλε, παραβαίνοντας εντολές των κατακτητών, ανεβαίνει στα Καλάβρυτα, σταματάει στο οινοποιείο και δίνει υπόσχεση πως θα γυρίσει. Το 2003, όταν η Πάτρα τον τίμησε ως ήρωα εν ζωή, τήρησε την υπόσχεσή του και επέστρεψε συγκινημένος για να υπογράψει το βαρέλι.
«To Κελλάρι 10 είναι η ιστορία μας, η βιβλιοθήκη μας, αλλά και η συνέχειά μας», λέει ο κ. Μπαλτάς. «Εξακολουθούμε να κάνουμε ανοιχτούς τρύγους και καταγράφουμε τα ονόματα όλων όσοι συμμετέχουν. Όταν η Μαυροδάφνη έπειτα από 3-4 χρόνια είναι έτοιμη να μπει στο βαρέλι, φωνάζουμε όλους όσοι τρύγησαν να παρακολουθήσουν το γέμισμα. Φροντίζουμε, μάλιστα, κάθε φορά να έχουμε παιδιά που γεννήθηκαν τη χρονιά της κάθε σοδειάς. Τα βαρέλια αυτά ανοίγουν μετά 100 χρόνια, κανείς από εμάς δεν θα παραστεί στο άνοιγμα, όμως το κρασί θα συνεχίσει γιατί η Μαυροδάφνη δεν έχει οροφή και ημερομηνία λήξης. Ο χρόνος λειτουργεί βελτιωτικά για εκείνη».
«Κάνουμε ανοιχτούς τρύγους και καταγράφουμε τα ονόματα όλων όσοι συμμετέχουν. Όταν η Μαυροδάφνη είναι έτοιμη να μπει στο βαρέλι, φωνάζουμε όλους όσοι τρύγησαν να παρακολουθήσουν το γέμισμα». ―Περικλής Μπαλτάς
To ντοκιμαντέρ Κελλάρι 10 πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού, τη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά. Η πρώτη προβολή θα πραγματοποιηθεί στα τέλη Μαΐου στους χώρους του κτήματος και θα πλαισιωθεί από έκθεση φωτογραφίας.
