Επί σκηνής μια νεαρή ηθοποιός διαμαρτύρεται, όπως απαιτεί ο ρόλος του παιδιού που υποδύεται, γιατί οι μεγάλοι δεν την αφήνουν να γιορτάσει τα γενέθλιά της. Το ονειρευόταν η μικρή «Αννα» αυτό το πάρτι –θα είχε μπαλόνια, λεμονάδες και δώρα–, όμως το ίδιο πρωί στη γειτονιά της εμφανίστηκε αντί για το σχολικό ένα τζιπ: οι δύο στρατιωτικοί που το οδηγούσαν συνέλαβαν και έναν γείτονα. «Μαρία, έχουμε δικτατορία», λέει ο πατέρας στη μητέρα της και η οκτάχρονη Αννα αναρωτιέται «τι σαχλαμάρα είναι αυτή». Στην πλατεία, στις γεμάτες θέσεις του κοινού, έχει πια σταματήσει το γλυκό βουητό από παιδικές φωνές που επικρατούσε νωρίτερα. «Κάτι πρέπει να κάνουμε, έτσι;», ρωτάει τους μικρούς θεατές μια άλλη ηθοποιός και εκείνοι συμφωνούν ενθουσιασμένοι. «Επιτέλους, τι είναι αυτή η… δικτατηρία;», αναρωτιέται τώρα η μικρή Αννα. Και τα παιδιά στην πλατεία τη διορθώνουν σχεδόν ανήσυχα: «Δικτατορία λέγεται! Δικτατορία!».
Βρισκόμαστε μαζί με τρία δημοτικά σχολεία –του Φαλήρου, του Ψυχικού και της Σαλαμίνας– στο θέατρο Rex. Το μυθιστόρημα της Ζωρζ Σαρή «Τα γενέθλια», ένα από τα σημαντικότερα έργα της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας, παρουσιάζεται εδώ για πρώτη φορά ως θεατρική παράσταση από το Εθνικό Θέατρο. Η παιδική σκηνή του –το Μικρό Εθνικό– γιορτάζει έτσι τα πενήντα χρόνια από τη Μεταπολίτευση, επιχειρώντας να ανοίξει έναν διάλογο μεταξύ παιδιών, γονιών και δασκάλων για τη συλλογική μνήμη, την ελευθερία, τη δημοκρατία. Τη διασκευή και τη σκηνοθεσία υπογράφουν οι Δέσποινα Αναστάσογλου και Δημήτρης Αγαρτζίδης (γνωστοί από τη θεατρική ομάδα Elephas Tiliensis), με τον δεύτερο να έχει και ερμηνευτικά καθήκοντα, μαζί με τους Διαμαντή Αδαμαντίδη, Σταυριανό Γκάτζιο, Μαρίνα Μάλλιου, Κατερίνα Πέκη, Τατιάνα-Αννα Πίττα και Ανδρομάχη Φουντουλίδου.
Τα μεγάλα «θέλω»
Τα τραγούδια της παράστασης –όπως και το χιούμορ– βοηθούν τα παιδιά να μη «στριμωχτούν» συναισθηματικά, αλλά να καταλάβουν καλύτερα τι συμβαίνει. «Δικτατορία είναι να μην έχω ελευθερία», λέει ένα από αυτά, που μοιάζει να αρέσει στους μικρούς θεατές. Ομως, στη σκηνή η Αννα αρχίζει να αντιδρά. «Να ξεχάσω τα γενέθλιά μου; Μαμά, είσαι κακιά, όλοι οι μεγάλοι είναι κακοί», λέει. Εξάλλου, στα «επτά χρόνια» που θα ακολουθήσουν, η Αννα θα ζήσει σε ένα καθεστώς φόβου και ανελευθερίας, θα μεγαλώσει πριν την ώρα της, βιώνοντας τις συνέπειες της δικτατορίας των συνταγματαρχών στη δική της ζωή. Αλλά και θα ωριμάσει, θα αμφισβητήσει, θα αντισταθεί και θα μεταμορφωθεί.
«Δεν ξέρω αν μπορώ να τη χαρακτηρίσω κάπως, πεισματάρα για παράδειγμα», λέει στην «Κ» η Μαρίνα Μάλλιου, που υποδύεται την Αννα. «Είναι ένα παιδί που προσπαθεί, μέσα σε μια οικογένεια, να διεκδικήσει, να δηλώσει ότι υπάρχει και εκείνο. Οταν έρχονται αυτές οι πολύ δύσκολες ημέρες προσπαθεί να δείξει ότι χρειάζεται χώρο και ότι μπορεί να διαμορφώσει πολιτική συνείδηση. “Εχω τα γενέθλιά μου”, λέει, “πρέπει να το δείτε, κάθε χρόνο θα επιμένω”. Και είναι επίσης ένα παιδί που μεγαλώνει θέλοντας να καταλάβει τι συμβαίνει, να μάθει τι σημαίνουν π.χ. τα βασανιστήρια. Και εν τέλει, από γενέθλια σε γενέθλια αλλάζει, ζητάει κάτι διαφορετικό. Ηταν και για εμένα δύσκολο να ξεκινώ στην παράσταση ως παιδί οκτώ χρόνων και να μεγαλώνω στη διάρκεια δύο ωρών. Προσπάθησα όμως, και με τη βοήθεια των σκηνοθετών, να βρω το “θέλω” αυτού του παιδιού. “Θέλω τα γενέθλιά μου”, “θέλω να καλέσω τους φίλους μου να παίξουμε”. Και μετά αυτό γίνεται “θέλω να υπολογίζεις και εμένα”, “θέλω να έρθω στη φυλακή να δω τον νονό μου”, “θέλω να κάνω κάτι για τα παιδιά που είναι στο Πολυτεχνείο”. Είναι πολλά “θέλω”, που αλλάζουν όσο μεγαλώνει κι εκείνη. Αλλά είναι πραγματικά».
Οπως στο μυθιστόρημα της Ζωρζ Σαρή, έτσι και στην παράσταση ο νονός της Αννας είναι εμπνευσμένος από ένα αληθινό πρόσωπο: τον φιλόλογο Δημήτρη Μαρωνίτη. Για το μικρό κορίτσι είναι ο μόνος καλός από τους μεγάλους. Της εξηγεί ότι δεν μπορεί να γίνει το πάρτι της, γιατί «όλη η πόλη έχει γεμίσει τανκς». Εκείνη του ζητάει να της πει την ιστορία της Αντιγόνης: «Πάλι; Δεν τη βαρέθηκες;» «Δεν θα τη βαρεθώ ποτέ», του απαντάει. Τον συμπαθεί φαίνεται και το κοινό. Γιατί όταν ο νονός ανακοινώνει στους δικούς του ότι «χθες αποφάσισα να μιλήσω στους φοιτητές μου ανοιχτά γι’ αυτό που συμβαίνει», το τι ακολουθεί δεν είναι απλώς η σκηνή της ανάκρισής του· είναι και οι αντιδράσεις των μικρών θεατών μπροστά στον κωμικό, εν προκειμένω, ανακριτή: τον χλευάζουν, γελούν εις βάρος του. Του φωνάζουν ότι κάνει σαν τον Χίτλερ.
«Στο σημείο του βιβλίου και της παράστασης που ανακρίνεται ο νονός – Δημήτρης Μαρωνίτης, μετά το περίφημο τελευταίο του μάθημα στη Φιλοσοφική Σχολή της Θεσσαλονίκης, τον ακούμε να λέει τη φράση “όταν ελεύθερα σκέφτεσαι, δεν φοβάσαι τίποτα και κανέναν”», εξηγεί στην «Κ» η σκηνοθέτις Δέσποινα Αναστάσογλου. «Στην προηγούμενη παράσταση –δεν το περίμενα αυτό– τα παιδιά επαναλάμβαναν εν χορώ τα λόγια του. Εβγαιναν στο διάλειμμα, πήγαιναν τουαλέτα και έλεγαν “όποιος ελεύθερα σκέφτεται…”. Ενα κείμενο που θα το λέγαμε δύσκολο, γίνεται στην παράσταση από παιχνίδι μέχρι τραγούδι και οι λέξεις παίρνουν μια σημασία ανθρώπινη, που τα παιδιά μπορούν να την εκφράσουν», συνεχίζει και προσθέτει ότι κάτι αντίστοιχο συνέβη και με τη μαρτυρία της Κίττυς Αρσένη για τα βασανιστήρια που υπέστη στην οδό Μπουμπουλίνας, η οποία επίσης περιλαμβάνεται στην παράσταση. «Ειδικά στο δεύτερο μέρος», συμπληρώνει, «όταν καταλαβαίνουν ότι τα γεγονότα οδεύουν προς το Πολυτεχνείο, τα παιδιά φωνάζουν συνθήματα – σαν να γίνεται πορεία κατά μία έννοια. Και στο τέλος, όταν βλέπουν πώς καταλήγει να γιορτάζει τα γενέθλιά της η Αννα, που έχει γίνει πλέον έφηβη, ξεσηκώνονται. Τους προσφέρει, νομίζω, μια μεγάλη ψυχική ανάταση η διαπίστωση ότι “μπορώ να αντιδράσω, υπάρχει και αυτός ο τρόπος, γίνεται να διεκδικήσω κάτι συλλογικά, μια σκοτεινή εποχή έρχεται στο τέλος της”».
Η παράσταση επιχειρεί να ανοίξει έναν διάλογο μεταξύ παιδιών, γονιών και δασκάλων για τη συλλογική μνήμη, την ελευθερία, τη δημοκρατία.
«Είναι συνέντευξη, το ξέρω, αλλά αυτό που συμβαίνει στις παραστάσεις είναι καταπληκτικό», συμφωνεί και ο Δημήτρης Αγαρτζίδης και εξηγεί ότι ειδικά στο σημείο που ακούγεται το σύνθημα «ψωμί – παιδεία – ελευθερία», η συμμετοχή των παιδιών, αλλά και των μεγάλων, είναι τέτοια ώστε «κοντεύει να πέσει το θέατρο». Ολοι είναι συγκινημένοι, λέει ο σκηνοθέτης και ηθοποιός, καθένας από τη δική του πλευρά. Μερικές φορές μάλιστα συμβαίνει κάτι πιο ιδιαίτερο. «Για παράδειγμα, στην παράσταση της Κυριακής, σε ένα σημείο που είναι “ανοιχτό” στο κοινό, ένα παιδί ρώτησε “πότε θα πεθάνει η χούντα, πότε θα πεθάνει ο φασισμός;”. Ο ηθοποιός απάντησε “η χούντα πέθανε μεν, όμως ο φασισμός παραμονεύει με έναν τρόπο”. Μέσα από αυτή την ιστορία, λοιπόν, ένα παιδί –και αυτό είναι το πιο σημαντικό για εμάς– αντιλαμβάνεται ότι μπορεί να αντισταθεί, ότι μπορεί να πει όχι σε αυτό που το καταπιέζει και δεν το αφήνει ελεύθερο».
«Τι είναι η Γυάρος;»
Στο μεταξύ, η Αννα, κατά τη διάρκεια της παράστασης μεταμορφώνεται σε μια δεκαπεντάχρονη που ξέρει πολύ καλά τι σημαίνει να αγωνίζεται κανείς για τη δημοκρατία και την ελευθερία. «Της λένε διαρκώς “δεν θα καταλάβεις”, εκείνη όμως έχει το δικό της ένστικτο, δεν είναι χαζή. Το ίδιο και τα παιδιά στο κοινό: όταν ένας ηθοποιός θα ρωτήσει “γιατί κλαίει η Αννα”, απαντούν “γιατί ο νονός της είναι στη φυλακή”. Αναρωτιούνται από μόνα τους “γιατί φυλακίζονται άνθρωποι χωρίς λόγο”. Καταλαβαίνουν. Συναισθάνονται», λέει η Μαρίνα Μάλλιου. Το ίδιο το έργο αρχίζει σταδιακά να εμπλουτίζεται μεταξύ άλλων και από κάτι σαν μικρά μαθήματα Ιστορίας, όπου ακούγεται λόγου χάρη ότι «τα τανκς περικύκλωσαν το σπίτι του βασιλιά Κωνσταντίνου και επειδή εκείνος φοβήθηκε, τα έφτιαξε με τον δικτάτορα Παπαδόπουλο». Σε ένα άλλο σημείο, η Αννα αναρωτιέται «τι είναι η Γυάρος». Οχι ότι λείπει το παιδικό κέφι: όταν τίθεται το θέμα των γενεθλίων, τα πιτσιρίκια φωνάζουν «χρόνια πολλά!» στην ηθοποιό. «Η παράσταση ξεκινάει πιο “μπουφόνικα” και καταλήγει πιο ενήλικα», διευκρινίζει ο Δημήτρης Αγαρτζίδης. «Από το ναΐφ περνάει στον ρεαλισμό», προσθέτει η Δέσποινα Αναστάσογλου. «Οσο περνάνε τα χρόνια στο κείμενο, “ενηλικιώνεται” και η παράσταση».
Ποια είναι η επικαιρότητά της, η επικαιρότητα του ίδιου του μυθιστορήματος; «Νομίζω ότι έγκειται στο ερώτημα που είχε θέσει εκείνο το παιδί, στο κατά πόσο δηλαδή ο φασισμός είναι ακόμη εδώ και αν εμείς πρέπει να εφησυχάζουμε ή να επαγρυπνούμε, για να μην τον συναντήσουμε στην επόμενη γωνία», αποκρίνεται ο Δημήτρης Αγαρτζίδης. «Ενα ερώτημα που είχαμε εξαρχής, ήταν το πώς κάνουμε πολιτικό θέατρο για παιδιά, τα οποία θεωρούμε ότι δεν μπορούν να αγγίξουν κάποια πράγματα, γιατί θα πληγωθούν. Οταν όμως γίνεται με τρόπο που μπορούν να τον αφομοιώσουν, τα παιδιά μπορούν να διαπραγματευτούν πολλά, πόσο μάλλον θέματα της σύγχρονης Ιστορίας, που είναι ακόμη ανοιχτές πληγές», λέει η Δέσποινα Αναστάσογλου και καταλήγει: «Στη χώρα μας και σε άλλες, υπάρχουν ακόμη κατάφωρες αδικίες. Θέλαμε τα παιδιά να συνδέσουν τη δικτατορία με την παγκόσμια Ιστορία: συνέβη εκεί, τότε, μπορεί να ξανασυμβεί τώρα, και σε μικρότερη κλίμακα, στο σπίτι ή στην τάξη. Το σημαντικότερο μήνυμα που θέλαμε να περάσει; Να είναι κανείς ενεργός πολίτης, με δικαιώματα και υποχρεώσεις, που αντιδρά σε ό,τι τον καταπιέζει».
«Τα γενέθλια»
Εθνικό Θέατρο – Παιδική Σκηνή
Θέατρο Rex – Σκηνή «Ελένη Παπαδάκη».
Κάθε Σάββατο στις 16.30 και Κυριακή στις 11.30 και στις 15.00.
Κρατήσεις για σχολεία: 210.70.01.468
