PHOEBE GIANNISI
Homerica
εκδ. World Poetry Books, 2017, σελ. 148
Cicada
εκδ. New Directions, 2022, σελ. 128
Chimera
εκδ. New Directions, 2024, σελ. 96
DIMITRA KOTOULA
«The Slow Horizon Τhat Breathes»
εκδ. World Poetry Books, 2023, σελ. 168
Η λογοτεχνία, ιδίως μάλιστα η ποίηση, μιας «μικρής» γλώσσας όπως η νέα ελληνική δύσκολα περνάει τα σύνορα προς μια μεγάλη γλώσσα, όπως είναι τα αγγλικά. Μολονότι ο γεννημένος τον προ-προηγούμενο αιώνα Καβάφης κερδίζει διαχρονικά το ενδιαφέρον των αγγλόφωνων εκδοτών και των αναγνωστ(ρι)ών, η σύγχρονη ελληνική ποίηση φαίνεται, εκ πρώτης όψεως, καταδικασμένη στην αφάνεια. Δύο ποιήτριες, ωστόσο, η Φοίβη Γιαννίση (γεν. 1964) και η Δήμητρα Κωτούλα (γεν. 1974) αποτελούν ευχάριστη εξαίρεση. Τα βιβλία τους μεταφράζονται στα αγγλικά και κυκλοφορούν από έγκριτους εκδότες στις ΗΠΑ· οι μεταφράσεις κερδίζουν διακρίσεις, τα ποιήματα γίνονται αντικείμενο θερμής κριτικής.
Στις ΗΠΑ κυκλοφορούν ήδη τρία βιβλία της Γιαννίση και ένα της Κωτούλα. Πώς γίνεται πραγματικότητα ένα τέτοιο απίθανο σενάριο; Συζητήσαμε –γραπτά– για τα ζητήματα αυτά με τη Μαρία Νάζος και τον Μπράιαν Σνίντεν, που μετέφρασαν τα ποιήματα των Κωτούλα και Γιαννίση, αντίστοιχα, για λογαριασμό αμερικανικών εκδόσεων.
«Η μεταφραστική βάση δεδομένων του Publisher’s Weekly περιλαμβάνει μόνο 13 βιβλία ελληνικής ποίησης σε μετάφραση που εκδόθηκαν τα τελευταία 10 χρόνια – τρία από αυτά είναι συλλογές της Φοίβης Γιαννίση, τις οποίες μετέφρασα. Συγκριτικά, οι ποιητικές συλλογές από τη γαλλική ή την ισπανική γλώσσα αριθμούν εκατοντάδες. Αυτή τη στιγμή η νεοελληνική γλώσσα βρίσκεται στην ενδιαφέρουσα και κάπως δύσκολη θέση να είναι μια υποεκπροσωπούμενη γλώσσα της Ευρώπης, σε μια εποχή που πολλοί εκδότες στρέφονται σε μη ευρωπαϊκές φωνές: καθίσταται λοιπόν ένα περιθώριο μέσα στο περιθώριο. Ωστόσο, οι συγγραφείς και οι παραστατικοί καλλιτέχνες της δημιουργούν μερικά από τα πιο καινοτόμα έργα σε υβριδικές μορφές, καθώς και έργα που ασχολούνται με την κοινωνική δικαιοσύνη και την αποαποικιοποίηση, και, στην περίπτωση της Φοίβης, με την πολυφωνική ποίηση, η οποία βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των σημερινών εξελίξεων στη διεθνή λογοτεχνία», μας λέει ο Μπράιαν Σνίντεν.
Οι μεταφράσεις του κερδίζουν διακρίσεις. «Είμαι πολύ τυχερός που οι μεταφράσεις έχουν λάβει βραβεία και υποτροφίες, όπως το National Endowment for the Arts Literature Translation Fellowship, το PEN/Heim Translation Grant, το World Literature Today Translation Award, το Elizabeth Constantinides Translation Prize και έχουν προταθεί για το National Translation Award in Poetry. Το «Cicada» (New Directions, 2022), ειδικότερα, επιδοκιμάστηκε από την κριτική, συμπεριλαμβανομένης μιας δημοσίευσης στους New York Times και μιας διάκρισης με αστέρι από το Publishers Weekly», συμπληρώνει ο μεταφραστής. Ανάλογα θετική είναι και η εμπειρία της Μαρίας Νάζος: «Το έργο μου [:η μετάφραση των ποιημάτων της Δ.Κ.] έτυχε μεγάλης αποδοχής· μεταξύ άλλων, συμπεριλήφθηκε στη μακρά λίστα για το βραβείο Runciman και αναδημοσιεύθηκε στον αναγνωρισμένο σε εθνικό επίπεδο ιστότοπο της Poetry Society of America (PSA), μαζί με την εισαγωγή της Alicia Stallings, με τίτλο “Tender Lavish Power: The Poetry of Dimitra Kotoula”. Είχαμε επίσης μεγάλη επιτυχία στη δημοσίευση μεταφράσεων της ποίησης της Δήμητρας σε πολλά αμερικανικά περιοδικά και εφημερίδες, μεταξύ των οποίων και το Mid-American Review. Μεταφράσεις του έργου της Δήμητρας έχουν επίσης εμφανιστεί στο The Columbia Review και στο World Literature Today».
Πλέκουν την Ελλάδα με το νήμα του αρχαίου πνεύματος
Ποια χαρακτηριστικά της ποίησης αυτής «ευθύνονται» άραγε για την επιτυχία της Δήμητρας Κωτούλα; «Η Δήμητρα, ως πρόσωπο και ως ποιήτρια, συνομιλεί συνεχώς με τους αρχαίους προγόνους και τους συγχρόνους της.
Τα ποιήματά της παραπέμπουν στο παρελθόν και στο παρόν, αλλά έχει κάνει επίσης αρκετή δουλειά μεταφράζοντας μερικές από τις πιο σύνθετες Αμερικανίδες ποιήτριες της εποχής μας, όπως η Λουίζ Γκλουκ, η Τζόρι Γκράχαμ και η Σάρον Ολντς», λέει η Μαρία Νάζος. Και συμπληρώνει: «Η Δήμητρα αισθάνεται με πάθος ότι είναι γυναίκα και μάλιστα μητέρα που μεγαλώνει μόνη της ένα παιδί. Ενηλικιώθηκε μετά τη χούντα και την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα και έζησε την οικονομική κρίση. Εχει αντιμετωπίσει πολλές άλλες προκλήσεις, όπως τα προβλήματα της μετανάστευσης στην Ελλάδα και τον επαναπροσδιορισμό της ελληνικής ταυτότητας».
«Η Δήμητρα συνομιλεί με τους αρχαίους προγόνους και τους συγχρόνους της. Eπαναπροσδιορίζει επίσης την ελληνική ταυτότητα και τη θηλυκότητα, ένα θέμα που συζητείται ευρέως στη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα», λέει η Μαρία Νάζος.
Ο Μπράιαν Σνίντεν, από την πλευρά του, επισημαίνει: «Ενας λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι η ποίηση της Φοίβης έχει τόσο μεγάλη απήχηση στο αγγλόφωνο κοινό είναι το έργο αξιόλογων γυναικών ποιητριών, οι οποίες τυχαίνει να έχουν σπουδάσει κλασική φιλολογία και των οποίων η γραφή δοκιμάζει και επαναπροσδιορίζει τα όρια του είδους και της φόρμας (Αν Κάρσον και Αλις Οσβαλντ). Οπως αυτές, έτσι και τα βιβλία της Φοίβης υιοθετούν το καθένα μια νέα μορφή αλλά και ένα νέο θέμα, από τις λυρικές μορφές των “Ομηρικών” μέχρι τα παραδείγματα πεζολογικής ποίησης και αυτοθεωρίας στη “Ραψωδία” και την πολυφωνική ποιητική της “Χίμαιρας”, τα οποία, μαζί με τις πολυμεσικές εγκαταστάσεις και την εντυπωσιακή επιτελεστική προσέγγισή της, καθιστούν την ίδια και το έργο της εξαιρετικά επίκαιρα στον ευρύτερο λογοτεχνικό κόσμο».
«Yπάρχει μια αίσθηση του τόπου στην ποίηση της Φοίβης, και θα έλεγα μια συχνά πολύ συγκεκριμένη ατμόσφαιρα που τρίβεται σαν γύρη στη γλώσσα», αναφέρει ο Μπράιαν Σνίντεν.
Απηχεί το έργο των δύο ποιητριών κάποια «ελληνικότητα»; «Σίγουρα υπάρχει μια αίσθηση του τόπου στην ποίηση της Φοίβης, και θα έλεγα μια συχνά πολύ συγκεκριμένη ατμόσφαιρα που τρίβεται σαν γύρη στη γλώσσα, όμως υπάρχει και μια άλλη, διαφορετική αίσθηση του τόπου στη φωνή της, την οποία προσπαθώ να εντοπίσω ανάμεσα σε νήματα της αρχαιότητας, της μυθολογίας, της θεωρίας, της ιστορίας και της ετυμολογίας, που είναι-και-δεν-είναι αποκλειστικά ελληνική. Στα ποιήματά της, όπως και στη γλώσσα, ο τζίτζικας στο δέντρο που ρίχνει τη σκιά του στο καφενείο είναι επίσης τέττιξ, και είναι και Τιθωνός: όπως είπε ο Ρεξ Γουόρνερ, τα ελληνικά φέρουν μια “ραδιενέργεια” ή ένα υπόλειμμα, και αν έγραφε σε άλλη γλώσσα, θα ήταν (ίσως περισσότερο από ό,τι για άλλον ποιητή) μια ριζικά διαφορετική ποίηση».
Ελληνική ταυτότητα
Για τη Μαρία Νάζος «η Δήμητρα επαναπροσδιορίζει επίσης την ελληνική ταυτότητα και τη θηλυκότητα, ένα θέμα που συζητείται ευρέως στη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα. Ως εκ τούτου, πολλά από τα ποιήματά της έχουν ως αφηγητή ένα αφηρημένο, άφυλο, δημιουργικό μυαλό, που υπερβαίνει τα δυαδικά συστήματα αρσενικού-θηλυκού. Συχνά χρησιμοποιεί το “αυτός” ως ομιλητή και υποκείμενο, επειδή η ελληνική γλώσσα δεν της δίνει άλλη εναλλακτική λύση. Και όμως, αυτός ο αφηγητής εξακολουθεί να κατέχει τη δύναμη να γράφει. Λόγω των σπουδών της στην αρχαιολογία και την ιστορία της τέχνης, τα ποιήματά της αντλούν επίσης πολλά στοιχεία από τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική κληρονομιά. Δείτε, για παράδειγμα, το ποίημα για τον Γιαννούλη Χαλεπά και τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, ή εκείνο στο οποίο απεικονίζει μια φρικιαστική σκηνή του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, όπου η μητέρα πρέπει να πάρει μια τρομερή απόφαση. Επίσης καταπιάνεται με το δημοψήφισμα της Ελλάδας σχετικά με την παραμονή της στην Ε.Ε.».
