Πρώτες πρωινές ώρες της 27ης Ιουνίου 2015. Επειτα από μια θερινή έξοδο στο κέντρο της Αθήνας –χαλαρή καθότι ευρισκόμενος στο καλοκαίρι προ των Πανελληνίων– ο Μιχάλης ανοίγει την τηλεόραση και πέφτει πάνω στο διάγγελμα του Αλέξη Τσίπρα. «Πριν από λίγο συνεδρίασε το υπουργικό συμβούλιο στο οποίο εισηγήθηκα τη διοργάνωση δημοψηφίσματος, προκειμένου ο ελληνικός λαός κυρίαρχα να αποφασίσει».
Τον πιάνει ένας απροσδιόριστης υφής κόμπος στο στομάχι, θέλει να φωνάξει από ενθουσιασμό, συγκρατείται για να μην ταράξει τους γονείς του. «Και τώρα, τι;» σκέφτεται λίγες στιγμές μετά.
Στην Ξάνθη, ο Δημήτρης Αρκούδης, φοιτητής, περνάει τη βραδιά συζητώντας με τους συντρόφους του για τις πυκνές εξελίξεις στο μέτωπο της διαπραγμάτευσης, υπό τους ήχους μιας ρεμπέτικης κομπανίας. Οταν γίνεται γνωστό ότι επίκειται διάγγελμα, η μουσική σταματά και οι πολιτικές αψιμαχίες γύρω από το «plan b», «τη ρήξη» και το μέλλον της «κυβέρνησης της Αριστεράς» κοπάζουν.
Την ίδια στιγμή, στο πατρικό τους σε μια λαϊκή γειτονιά της Αθήνας, δύο αδέλφια με εντελώς διαφορετικές πολιτικές, επαγγελματικές και αισθητικές καταβολές, ομονοούν για πρώτη φορά. «Πρέπει να πούμε “Οχι”», λένε μεταξύ τους πριν βυθιστούν στις φεϊσμπουκικές κόντρες που είχαν πάρει φωτιά στους υπολογιστές τους. Ο μεγάλος αδελφός, δημόσιος υπάλληλος, πάντα ψηφοφόρος της Αριστεράς. Ο άλλος υπερχρεωμένος πάλαι ποτέ επιχειρηματίας, απολιτίκ, πρώην ψηφοφόρος της Ν.Δ.
Το δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου συνιστά πιθανά την πιο κρίσιμη και οριακή στιγμή της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Τόσο οριακή που γέννησε τις δικές της μικρές και μεγάλες καθημερινές ιστορίες στους ανθρώπους που την έζησαν. Δέκα χρόνια μετά, οι αναμνήσεις του καθενός συγκροτούν ετερόκλητες προσωπικές «ταινίες». Για άλλους εκείνες οι ημέρες ήταν ένα δράμα ή ένα πολιτικό θρίλερ με απρόβλεπτες συνέπειες για τη χώρα, για την οικονομία, για τις ίδιες τις ζωές τους. Για άλλους υπήρξε μια στιγμή ανάτασης, ελπίδας, ενθουσιασμού. Μερικοί άλλοι κατατάσσουν το καλοκαίρι του 2015 στο είδος της μαύρης ή σουρεαλιστικής κωμωδίας.
Σε κάθε περίπτωση, πέρα από το παρασκήνιο σε ανώτατο-διπλωματικό επίπεδο, τους πολιτικούς πρωταγωνιστές εκείνων των ημερών, τις αποτιμήσεις των γεγονότων από ειδικούς και δημοσιολογούντες που πυκνώνουν αυτές τις μέρες, το δημοψήφισμα του 2015, βιώθηκε με τέτοια συναισθηματική ένταση –ή και σφοδρότητα– από τους απλούς πολίτες, όσο ελάχιστα πολιτικά γεγονότα στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της χώρας.
«Οταν έκλεισαν οι τράπεζες θυμήθηκα την επιστράτευση του ’74»
Η Λίλη Σκουλαρίκη, νομικός, και υποστηρίκτρια του «Ναι» θυμάται σήμερα στην «Κ» πώς υποδέχθηκε την είδηση για την επιβολή capital control. «Ημασταν στο Τολό εκδρομή η οικογένεια και ψάχναμε να δούμε από πού θα σηκώσουμε λεφτά. Η όλη κατάσταση μου θύμισε την επιστράτευση μετά την εισβολή στην Κύπρο που την είχα βιώσει ως μικρό παιδάκι. Υπήρχε ένας διάχυτος φόβος που εγώ τον καταλάβαινα γιατί έβλεπα τους γονείς μου τρομαγμένους. Ημασταν αντίστοιχα τρομαγμένοι με το τι θα γίνει τώρα που έκλεισαν οι τράπεζες», λέει σήμερα.
Δέκα χρόνια μετά, τής έρχονται στο μυαλό αρνητικά συναισθήματα από εκείνες τις μέρες. Θυμάται τους καβγάδες με φίλους στο Facebook, τη στεναχώρια για τον διχασμό που αισθανόταν παντού, αλλά και τον φόβο «μην κλωτσήσουμε όλα όσα πετύχαμε στην Ευρώπη».
«Σοκ, ευφορία και μετά αντάρτικα»
Για τον Δημήτρη Αρκούδη από την άλλη, η υποδοχή των εξελίξεων στο ρεμπέτικο γλέντι της Ξάνθης ήταν κάτι παραπάνω από θερμή. «Σοκ, μετά ευφορία, μετά βάλαμε αντάρτικα», αφηγείται σήμερα. Οταν επιβλήθηκαν τα capital controls ο ίδιος συμμετείχε ενεργά στην καμπάνια υπέρ του «Οχι». «Μοιράζαμε φυλλάδια και κάναμε πλάκα για το όριο των 60 ευρώ. Λέγαμε ότι εμείς έτσι κι αλλιώς δεν είχαμε τόσα στον λογαριασμό μας».
Ο μαθητής τότε Μιχάλης γνώριζε πολύ καλά ότι η οικονομική πίεση των τελευταίων χρόνων δεν θα άφηνε πολλά περιθώρια ενθουσιασμού και χαράς στον ίδιο και τους γονείς του. «Δεν μπορούσαμε να μην ψηφίσουμε “Οχι”, αλλά δεν είχαμε ούτε αυταπάτες ούτε ψευδαισθήσεις», θυμάται. «Μπορεί πολύς κόσμος να ήταν φανατισμένος υπέρ της μίας ή της άλλης πλευράς, αλλά δεν νομίζω πως κανείς πίστευε ότι την επόμενη μέρα τα πράγματα θα γίνουν καλύτερα, εύκολα και ανώδυνα», συνεχίζει. Αλλωστε, για τον ίδιο, και στη μεγάλη συγκέντρωση του «Οχι» στο Σύνταγμα –η οποία του έχει μείνει στο μυαλό ως «μυθική»– ο κόσμος του φαινόταν «ταυτόχρονα πολύ ταλαιπωρημένος και συγκρατημένα αισιόδοξος».
Ο Αρης Κ., 35 ετών σήμερα, εργαζόμενος σε πολυεθνική στην Ολλανδία, στήριξε το «Ναι» χωρίς να αντιμετωπίζει το διακύβευμα με δογματισμό. Είναι ενδιαφέρον ότι παρότι υποστηρικτής του «Μένουμε Ευρώπη» θυμάται μια «κραυγαλέα αναντιστοιχία ανάμεσα σε αυτό που προβαλλόταν από τα ΜΜΕ εκείνες τις μέρες» και σε αυτό που ένιωθε γύρω του. «Θυμάμαι να βρίσκομαι σε παρέες με 10 και πλέον άτομα και να είμαι ο μοναδικός υποστηρικτής του “Ναι”. Γνωρίζω ακόμα και ανθρώπους που έκρυβαν την πρόθεσή τους να ψηφίσουν “Ναι” για να μην αντιμετωπίσουν τον χλευασμό από τον περίγυρό τους», μάς λέει.
Ολη η Ελλάδα δύο πλατείες
Η μία και μοναδική προεκλογική εβδομάδα ξεκινά. Ο Δημήτρης περνάει όλη τη μέρα στον δρόμο. «Οι δυσαρεστημένοι σου γυρνούσαν το κεφάλι, σε λίγες περιπτώσεις ερχόμασταν σε αντιπαράθεση με κόσμο, αλλά όσοι ήταν με το “Οχι” μάς έπιαναν αμέσως κουβέντα. Υπήρχε κάτι μεγαλειώδες σε αυτή τη στάση, υπήρχε μια αίσθηση περηφάνιας και ανυποχώρητης στάσης», περιγράφει.
Η Λίλη επέλεξε να παραστεί και στις δύο συγκεντρώσεις. «Στο Καλλιμάρμαρο μαζευτήκαμε οι του “Ναι”. Ημασταν σαφώς λιγότεροι και σαφώς πιο “κυριλέ”», λέει γελώντας. Ο νους πολλών ίσως πάει στον αξέχαστο κύριο με το λευκό πουκάμισο και το άπερολ στο ένα χέρι. Ο κόσμος στο Σύνταγμα ήταν περισσότερος, πιο προσιτός. «Γι’ αυτό με στεναχωρούσε η επιλογή τους. Τους αισθανόμουν πιο κοντά. Ευτυχώς ο Τσίπρας το γύρισε και τελικά δεν μάθαμε ποτέ τι θα γινόταν αν πήγαινε μέχρι τέλους η «γραμμή Βαρουφάκη».
«Ως μαθητής έζησα τη μεγαλύτερη συγκέντρωση στη ζωή μου, δεν θα ξαναζήσουμε ποτέ κάτι τέτοιο», αφηγείται από την πλευρά του ο Μιχάλης για τη συγκέντρωση του «Οχι» στο Σύνταγμα. «Θυμάμαι που δεν μπορούσαμε να περπατήσουμε από τις αποβάθρες του μετρό. Εχασα την παρέα μου, αλλά τελικά γυρίσαμε όλοι μαζί στο σπίτι. Ηταν υπέροχη η συναυλία, αλλά η ομιλία του Τσίπρα ήταν κάπως συγκρατημένη και λέγαμε ότι “θα λυγίσει”. Μέσα σε όλα ξεχάστηκα και άφησα πίσω μου έναν πονεμένο εφηβικό έρωτα». Από το σπίτι τους είδαν τη συγκέντρωση αυτή ο παππούς και η γιαγιά του Μιχάλη. «”Θα χτυπάτε το κεφάλι σας” έλεγε ο παππούς. “Ασε τα παιδιά να βγουν στον δρόμο“, απαντούσε η γιαγιά», μάς λέει γελώντας.
Κυριακή 5 Ιουλίου. Ο Δημήτρης έχει τελειώσει την εξεταστική του και περιμένει με τους συντρόφους του την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων στη Θεσσαλονίκη. «Οχι» 61%. «Ξεκινά μια αυτοσχέδια συγκέντρωση – γιορτή στον Λευκό Πύργο. Δεν επρόκειτο για την εκλογική επιτυχία ενός κόμματος, αλλά η έκφραση ενός λαού απέναντι σε ένα ασφυκτικό οικονομικό σύστημα», λέει σήμερα.
Στο Σύνταγμα ο κόσμος μετά τα αποτελέσματα ήταν πολύ λιγότερος σε σχέση με την προεκλογική συγκέντρωση. «Ναι κάποιοι, κάποια στιγμή το έριξαν στον χορό, αλλά εγώ θυμάμαι ένα περίεργο, αντιφατικό συναίσθημα: μεγάλη χαρά, μεγάλη αγωνία. Επίσης θυμάμαι τις πάρα πολλές σημαίες του ΕΠΑΜ. Τι απέγινε το ΕΠΑΜ;», διερωτάται χαμογελώντας γλυκόπικρα.
Ενας απολογισμός: Ο κυνικός παππούς και η ρομαντική γιαγιά
Και τελικά μια δεκαετία μετά, τι απέμεινε από εκείνες τις παράξενες μέρες του 2015; «Πικρή δικαίωση, με την έννοια πως αποδείχθηκε στην πράξη η ορθότητα της κρίσης μου», απαντά ο Αρης, υποστηρίζοντας πως «10 χρόνια μετά, η διαιρετική τομή ανάμεσα σε μνημόνιο και αντιμνημόνιο έχει ουσιαστικά πεθάνει μέσα στην κοινωνία». Η Λίλη τον πρώτο καιρό μετά τα γεγονότα του 2015, ψαχνόταν. «Διάβαζα άρθρα, βιβλία, αναλύσεις. Τώρα έχουμε περάσει σε άλλη φάση. Σήμερα, όλο αυτό το νιώθω κάπως ξεχασμένο», καταλήγει κάπως αμήχανα.
«Η υπογραφή του μνημονίου που ακολούθησε ήταν βαρύ πλήγμα και δημιούργησε μια κατάσταση ματαίωσης αλλά και αποστράτευσης. Ολες οι σταθερές που είχαμε κατασκευάσει στο συλλογικό συνειδητό κατέρρευσαν», παρατηρεί ο Δημήτρης, θεωρώντας πως η ήττα του ΣΥΡΙΖΑ σχετίζεται άμεσα και με τη «σημερινή κρίση στο πεδίο της Αριστεράς και των κοινωνικών αγώνων».
Ο Μιχάλης, σήμερα χαμηλόμισθος εργαζόμενος στον ιδιωτικό τομέα, πιστεύει ότι «λίγοι μετανιώνουν για την ψήφο στο “Οχι”», αλλά πολλοί «τραβάνε τα μαλλιά τους» με τις προσδοκίες που είχαν καλλιεργήσει τότε. «Ναι, πλέον είμαστε σε άλλη φάση, αλλά όλα μοιάζουν τόσο μακρινά και μαζί τόσο κοντινά. 10 χρόνια μετά, κρατάω περισσότερο τον κυνισμό του παππού που τότε σκεφτόταν τις δυσκολίες που είχε ζήσει μικρός, στον πόλεμο και στη Χούντα. Αλλα δεν μπορώ να παραβλέψω και τον ρομαντισμό της γιαγιάς. Το 2015, έστω για ένα βράδυ, κέρδισε η γιαγιά», καταλήγει.
