«Το ψάρι κάνει καλό», μαθαίναμε από παλιά, αλλά ποιο ψάρι είναι καλό να τρώμε και πότε; Σε μια εποχή υπεραλίευσης και μείωσης των πληθυσμών τους, η συζήτηση για το ποια είδη μπορούμε να τρώμε, σε τι μεγέθη και ποιες εποχές έρχεται στο καλοκαιρινό τραπέζι, το οποίο υποδέχεται περισσότερα θαλασσινά είδη. Βεβαίως, η αντιμετώπιση των προβλημάτων της υπεραλίευσης και της υποβάθμισης των οικοσυστημάτων επιτάσσει παρεμβάσεις και επιλογές πολύ ευρύτερες από το καθημερινό μενού, έχει ωστόσο κι αυτό τη σημασία του.
Η «Κ» επιχειρεί με τη βοήθεια επιστημόνων να καταγράψει ποια είδη ψαριών αντιμετωπίζουν πρόβλημα και καλό είναι να αποφεύγονται, ποια είναι αντικείμενο παράνομης αλιείας και πρέπει να τους γυρίζουμε την πλάτη και ποια είδη είναι καλό να μπουν στο πιάτο μας.
Οι πληθυσμοί των ψαριών έχουν μειωθεί σημαντικά. «Υπάρχουν πολλά είδη με χαμηλή βιομάζα σε σχέση με παλιότερες δεκαετίες, μερικά είδη έχουν μεγάλη μείωση τα τελευταία 10-15, 20 χρόνια», λέει στην «Κ» ο κ. Αθανάσιος Τσίκληρας, καθηγητής Ιχθυολογίας στο Τμήμα Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Σαρδέλα, η περιζήτητη
«Εάν με ρωτούσατε πριν από μερικά χρόνια, θα πρότεινα ανεπιφύλακτα την κατανάλωση της σαρδέλας και του γαύρου, καθώς και της παλαμίδας και άλλων επιφανειακών ψαριών. Η σαρδέλα ειδικά είναι ένα ψάρι θρεπτικό, υγιεινό, με τα ευεργετικά ω3 και ω6, που αλιεύεται τοπικά. Τα τελευταία χρόνια, όμως, όπως και φέτος, υπάρχει μεγάλη μείωση του πληθυσμού της».
«Ποιες είναι οι αιτίες;», ρωτάμε τον καθηγητή του ΑΠΘ: «Η σαρδέλα θέλει ψυχρά νερά για να αναπαραχθεί. Το 80% αλιεύεται στο Βόρειο Αιγαίο, όπου βρίσκει και τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζεται. Η άνοδος της θερμοκρασίας των υδάτων τα τελευταία χρόνια σίγουρα δεν δημιουργεί τις καλύτερες συνθήκες. Επιπλέον υπήρξε και μια ιδιαίτερα λανθασμένη απόφαση. Το ψάρεμα με γρι-γρι άνοιξε όλο τον χρόνο για τη σαρδέλα, ενώ μέχρι το 2014 ήταν κλειστό για την περίοδο αναπαραγωγής της, από 15 Δεκεμβρίου έως 15 Μαρτίου. Το απόθεμα πιέστηκε πολύ. Σε συνδυασμό με τις πιο θερμές θάλασσες οδηγούμαστε στη μείωση των αλιευμάτων», εξηγεί ο κ. Τσίκληρας.
Η κατανάλωση σαρδέλας μειώνεται αντικειμενικά. «Στην αγορά φτάνει λιγότερη σαρδέλα. Πρόσφατα είδα τιμή 15 ευρώ το κιλό, πολύ υψηλή για το συγκεκριμένο είδος. Το βασικό είναι να επανέλθει η τρίμηνης διάρκειας ανάπαυλα στο ψάρεμα της σαρδέλας», τονίζει ο καθηγητής Ιχθυολογίας. «Ο γαύρος αντέχει περισσότερο, όπως και άλλα πελαγικά είδη», συμπληρώνει.
Το μέγεθος του μπακαλιάρου
«Ο μπακαλιάρος είναι το πιο αλιευμένο ψάρι στη Μεσόγειο και στην Ελλάδα. Παρουσιάζει μείωση κατά 40% σε σχέση με πριν από 20 χρόνια, ενώ και οι μπακαλιάροι που αλιεύονται είναι πολύ μικροί. Υπάρχει μεγάλο πρόβλημα και θέλει προσοχή. Το ελάχιστο μέγεθος των 20 εκατοστών μήκους που προβλέπει η νομοθεσία δεν είναι επαρκές, πρέπει να γίνει μεγαλύτερο», αναφέρει ο κ. Τσίκληρας. Το WWF Ελλάς ζητεί να ανέβει στα 39 εκ., που είναι το μέγεθος από το οποίο αρχίζει να αναπαράγεται το θηλυκό (και χαρακτηρίζεται αειφορικό). Αρα τα μπακαλιαράκια πρέπει να είναι 39 εκατοστά και πάνω για να τα φάμε…
Το κυνήγι του ροφού
«Σοβαρό θέμα υπάρχει με τα μεγάλα ροφοειδή, τα οποία ζουν 50-60 χρόνια. Κι εδώ έχουν μειωθεί πολύ οι πληθυσμοί, με μεγάλη πίεση από το ψαροντούφεκο», σημειώνει ο κ. Τσίκληρας.
Ο ροφός βρίσκεται ήδη στην «κόκκινη λίστα» των ειδών προς εξαφάνιση του Διεθνούς Οργανισμού για την Προστασία της Φύσης (IUCN), ενώ ειδικά στη Μεσόγειο το πρόβλημα καταγράφεται πιο έντονο, με αποτέλεσμα ο ροφός να χαρακτηρίζεται πλέον απειλούμενο είδος. Σε επίπεδο Μεσογείου σημειώνονται μειώσεις που φτάνουν το 88% κατά τη διάρκεια μιας γενιάς (33,75 έτη). Στην Ιταλία έφτασε το 98%, στην Πορτογαλία το 93%, στην Τουρκία το 78%, στην Ισπανία το 59%, ενώ στην Ελλάδα αναφέρεται ποσοστό 28%, με ερώτημα για την αξιοπιστία των δεδομένων.
«Ο ροφός είναι υπεραλιευμένος. Στη χώρα μας δεν υπάρχει επαρκές πλαίσιο ελέγχου. Υπάρχει μεγάλο πρόβλημα, λόγω υπεραλίευσης από ερασιτέχνες και μάλιστα συχνά σε μικρά μεγέθη», λέει στην «Κ» η Αναστασία Μήλιου, θαλάσσια βιολόγος και διευθύντρια Ερευνών του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος». Το επιτρεπόμενο όριο αλιείας του ροφού είναι 45 εκατοστά.
«Στη Γαλλία, στο Μονακό, στις Αζόρες και στη Μαδέρα έχει επιβληθεί απαγόρευση της υποβρύχιας αλιείας των ροφοειδών. Θα πρέπει να εξετάσει και η Ελλάδα ανάλογα μέτρα», συμπληρώνει η κ. Μήλιου. Περιβαλλοντικές οργανώσεις, όπως το WWF Ελλάς, συστήνουν την αποφυγή της κατανάλωσης ροφών. Οπως συμπληρώνει η ερευνήτρια του «Αρχιπελάγους», «ο ροφός έχει πολύ αργό ρυθμό ανάπτυξης, άρα πολύ δύσκολα θα επανέλθει από την υπεραλίευση χωρίς μέτρα. Επίσης, έχει καταγραφεί ότι τρέφεται με τα εισβολικά λεοντόψαρα, γεγονός που αποτελεί έναν ακόμη παράγοντα για τον περιορισμό της αλίευσής του».
Ταπεινή, αλλά ακριβή – Η υπεραλίευση και η αύξηση της θερμοκρασίας της θάλασσας προκαλεί μείωση του πληθυσμού της σαρδέλας και εκτόξευση της τιμής της ακόμη και στα 15 ευρώ το κιλό κατά περιόδους.
Τα μεγάλα είδη
Οσον αφορά άλλα μεγάλα είδη ψαριών, όπως ο ερυθρός τόνος, ο ξιφίας, ο γαλέος, κι αυτά «έχουν υπεραλιευθεί, τα αποθέματα έχουν “γονατίσει”», αναφέρει η κ. Μήλιου. «Να πούμε ακόμη ότι σαν γαλέο κάποιοι σερβίρουν και διάφορα καρχαριοειδή, τα οποία είναι προστατευόμενα είδη», συμπληρώνει η ερευνήτρια του «Αρχιπελάγους».
Ειδικά όσον αφορά τον τόνο και τον ξιφία, οι ποσότητες που θα αλιευθούν κάθε χρόνο καθορίζονται στο πλαίσιο διεθνούς συμφωνίας και ελέγχονται αυστηρά, σημειώνει ο κ. Τσίκληρας.
Είναι πολλά τα είδη, πάντως, που αλιεύονται κάτω από τα νόμιμα όρια, σε πολύ μικρά μεγέθη, όπως η κουτσομούρα, ειδικά την περίοδο από Οκτώβριο έως και Χριστούγεννα, που βγαίνει από το νερό σε μεγέθη κάτω των 10 εκατοστών.
Επιστήμονες και περιβαλλοντικές οργανώσεις θεωρούν πως τα νόμιμα ελάχιστα όρια είναι πολύ μικρά σε σχέση με τα αναγκαία για την αειφορία των ειδών, δηλαδή με το να έχουν προλάβει να αναπαραχθούν. Το «Αρχιπέλαγος» επισημαίνει ορισμένες κραυγαλέες «παραφωνίες» των νόμιμων ορίων: στην παλαμίδα το υφιστάμενο όριο είναι 8 εκατοστά ενώ θα έπρεπε να είναι 40 εκατ., στον λούτσο 8 εκατ. ενώ το αειφορικό μέγεθος είναι 27 εκατ., ενώ στο μαγιάτικο από 8 εκατοστά πρέπει να ανέβει στα 109! Ας σημειωθεί πως και η παλαμίδα και ο λούτσος έχουν περίοδο αναπαραγωγής μέχρι και τον Αύγουστο.
Αστακοί και χταπόδια
«Σε καλή κατάσταση είναι τα μικρά καρκινοειδή, όπως η γάμπαρη και η γαρίδα, ενώ μειωμένα αλλά σχετικά σε σταθερά επίπεδα είναι η σουπιά, το καλαμάρι και το θράψαλο», αναφέρει ο κ. Τσίκληρας.
Ο αστακός είναι υπεραλιευμένος. «Από 1ης Αυγούστου άνοιξε η αλιεία του, που είναι υπερεντατική, με δίκτυα αλλά και με μπουκάλες τη νύχτα. Λόγω μείωσης των αποθεμάτων γίνονται εισαγωγές από τη Βραζιλία», σημειώνει η κ. Μήλιου. Από την 1η Σεπτεμβρίου μέχρι την 31η Δεκεμβρίου απαγορεύεται η αλιεία και η πώληση αστακών και αστακοκαραβίδας. Σε κάθε περίπτωση, ο αστακός δεν πρέπει να είναι μικρότερος των 420 γραμμαρίων.
Το χταπόδι βρίσκεται σε δύσκολη κατάσταση. «Οι ψαράδες πρέπει να ψαρέψουν πολύ περισσότερο για να βγάλουν παρόμοιες ποσότητες με παλιότερα. Από τη δεκαετία του ’90, που είχαμε πιάσει μέγιστο, υπάρχει μείωση 40%», επισημαίνει ο καθηγητής του ΑΠΘ. Το πρόβλημα είναι πως υπάρχει και υπεραλίευση και ψάρεμα σε μικρά μεγέθη (το χταπόδι δεν πρέπει να είναι μικρότερο από 650 γραμμάρια, από 500 γραμμάρια που ήταν παλιότερα), ενώ υπάρχουν και παράνομες πρακτικές, όπως η τοποθέτηση πλαστικών παγίδων στον βυθό, που κάνουν θραύση. Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο επιτρέπεται η αλιεία χταποδιού, αλλά όχι με κουτιά και παγίδες. Δυστυχώς, όμως, πολλά απ’ αυτά παραμένουν μέσα στον βυθό…
«Ο αχινός κυκλοφορεί πολύ σε καταστήματα. Αλλά μεγάλο μέρος του είναι προϊόν παράνομης αλιείας. Αυτό γίνεται αντιληπτό όταν δει κανείς τις άδειες για αλίευση αχινού, που είναι συγκεκριμένες, καθώς και τα μέρη όπου επιτρέπεται η αλίευσή του», λέει η κ. Μήλιου.
Τα απαγορευμένα
Υπάρχουν όμως και τα είδη που είναι απολύτως απαγορευμένα και δυστυχώς θα τα βρει κανείς σε μενού εστιατορίων. Το Ινστιτούτο «Αρχιπέλαγος» είχε κάνει έρευνα σε καταλόγους «γκουρμέ» εστιατορίων στην Αθήνα και στον Πειραιά και ανακάλυψε να πωλούνται προστατευόμενα είδη οστράκων, όπως ο πετροσωλήνας, η μπουρού και η πίνα, σε υψηλότατες τιμές. «Πρόκειται για μια επιζήμια μόδα, που συνοδεύεται από διάφορες φήμες, όπως ότι η μπουρού έχει… αφροδισιακή λειτουργία», σημειώνει η κ. Μήλιου. Η αλιεία του πετροσωλήνα είναι ιδιαίτερα καταστροφική, δεδομένου ότι το όστρακο αυτό ζει μέσα στους βράχους. Ψαρεύεται από δύτες που χρησιμοποιούν σφυριά ή ακόμα και… κομπρεσέρ με τα οποία σπάνε τους βράχους, προκαλώντας εκτεταμένη καταστροφή στα παράκτια οικοσυστήματα.
Αν και προστατευόμενο είδος, η εντατική παράνομη αλίευση της πίνας εξάντλησε τους πληθυσμούς σε πολλές περιοχές της Μεσογείου και του Αιγαίου. Από το 2016 καταγράφηκαν εκτεταμένα γεγονότα μαζικής θνησιμότητας λόγω ασθένειας σε πολλές περιοχές της Μεσογείου, ενώ στις ελληνικές θάλασσες εκδηλώθηκε το 2019-2020. «Λόγω της ασθένειας η παράνομη αλιεία της πίνας ανεκόπη αναγκαστικά. Τώρα, που το είδος ανακάμπτει, ξαναρχίζουν τα ίδια», υπογραμμίζει η κ. Μήλιου.
Τρώγεται το λεοντόψαρο;
Τα εισβολικά είδη, που έχουν έρθει από θερμότερα ύδατα στη Μεσόγειο και στο Αιγαίο, αυξάνονται και πληθύνονται, συχνά χωρίς φυσικούς θηρευτές. Αρκετά από αυτά μπορούν να καταναλωθούν, γεγονός που θα είναι χρήσιμο και για να γίνουν στόχος της αλιείας και να ελεγχθούν οι πληθυσμοί τους και γιατί είναι μια ωφέλιμη και πιο φτηνή επιλογή για τον κόσμο.
«Ο σαρδελόγαυρος είναι σε υψηλή αφθονία, πωλείται και είναι μια χαρά. Μπορεί να μην είναι τόσο νόστιμος όσο ο κανονικός γαύρος, αλλά είναι αρκετά φθηνότερος», λέει στην «Κ» ο κ. Τσίκληρας, ύστερα από μια επίσκεψη στη ιχθυαγορά. Η αγριόσαλπα και ο γερμανός είναι μεταξύ των ξενικών ειδών που μπορούν να καταναλωθούν. Το λεοντόψαρο επίσης, αφού γίνει προσεκτικός καθαρισμός των αγκαθιών του, μπορεί να μαγειρευτεί με διάφορους τρόπους.
