Ας γυρίσουμε πίσω στην γενιά του ’30. Την τελευταία γενιά που αποπειράθηκε να συγκροτήσει έναν πνευματικό διάλογο για την τύχη της Ελλάδας. Μιας Ελλάδας που είχε χάσει τη Μεγάλη Ιδέα, τον συνεκτικό ιστό της πρώτης περιόδου της σύγχρονης ύπαρξής της, και αναζητούσε τον δρόμο της και την ταυτότητά της. Η γενιά του ’30 προσπάθησε να συνδέσει την πιο βαθιά ελληνική παράδοση με τα κινήματα της σύγχρονης Ευρώπης. Καλλιέργησε το μυθιστόρημα ως μέσο έκφρασης, καθαρά ευρωπαϊκό είδος, μας άφησε ένα ποιητικό κληροδότημα που μας τρέφει ακόμη και σήμερα, και πλούσια ζωγραφική. Τη σκέψη της και τις απόψεις της για την Ελλάδα τις στήριξε με το έργο της. Θα μου πείτε ο Μεσοπόλεμος ήταν παραγωγικός σε πνευματικό έργο όχι μόνο στην Ελλάδα. Και με αυτό το πνευματικό έργο προσπάθησαν να συνομιλήσουν με την Ευρώπη. Η ελληνικότητά τους ήταν ο δικός τους τρόπος για να συμμετέχουν στην ευρωπαϊκή πνευματική ζωή. Απ’ τον σουρεαλισμό του Εγγονόπουλου και του Εμπειρίκου έως τον ελληνικότατο μοντερνισμό του μεταγενέστερου Σεφέρη και τον ιδιοσυγκρασιακό λυρισμό του Ελύτη. Το μυθιστόρημα κατά κάποιον τρόπο αδικήθηκε, εξαιτίας της ασθενικής αστικής ζωής που το καλλιέργησε ως είδος. Tο έργο τους έχει επιβιώσει και διαβάζεται ακόμη και σήμερα. Το ουσιώδες, όμως, είναι αλλού. Στην παραγωγή σκέψης και στην αναζήτηση των υπαρξιακών συντεταγμένων της Ελλάδας μέσω της γλώσσας. Σχηματοποιώ κατ’ ανάγκην.
Μετά τον Πόλεμο, την πνευματική ζωή της Ελλάδας την όρισε το τραύμα του Εμφυλίου. Αν και στις δεκαετίες ’50 και ’60 η χώρα πάλεψε να οργανώσει μια αστική ζωή, την οποία κατέστρεψε η χούντα. Η χούντα, παρά τον κυρίαρχο μύθο, δεν στράφηκε εναντίον του «λαού». Στράφηκε εναντίον μιας αστικής Ελλάδας που προσπαθούσε να οργανώσει μια δημοκρατία ευρωπαϊκού τύπου. Αυτή που θα απέρριπτε τα κατάλοιπα του μετεμφυλιακού αυταρχικού κράτους και θα έριχνε στο περιθώριο τους στρατιωτικούς που το διαχειρίζονταν. Η χούντα όργωσε και το έδαφος που προετοίμασε την ηγεμονία της Αριστεράς στην πνευματική ζωή της Μεταπολίτευσης. Η ενασχόληση των δημιουργών με τον Εμφύλιο, που τον ταύτισε με τη δικτατορία, ήταν σχεδόν ηθική επιταγή. Από τον νέο ελληνικό κινηματογράφο, με τον ηγεμόνα Θεόδωρο Αγγελόπουλο, έως τους μυθιστοριογράφους ο Εμφύλιος και η χούντα ήταν η κυρίαρχη θεματική. Οσοι ξέφευγαν απ’ αυτήν ή ακολουθούσαν άλλη γραμμή από την κυρίαρχη, όπως ο Θανάσης Βαλτινός, οστρακίζονταν από την πολιτική ορθότητα της εποχής.
Ο λεγόμενος «πνευματικός κόσμος» της Μεταπολίτευσης είχε κι ένα άλλο χαρακτηριστικό: Την παρέμβαση των πανεπιστημιακών, οι οποίοι, μετά την «αποχουντοποίηση» του πανεπιστημίου, δεν έπαψαν να παρεμβαίνουν. Θα είχε ενδιαφέρον κάποιος ιστορικός να καταγράψει τις «παρεμβάσεις» τους με τις άπειρες υπογραφές. Η δραστηριοποίησή τους φαλκίδευσε τον ρόλο του «πνευματικού κόσμου». Ο Τερζάκης ή ο Τσίρκας, όταν εξέφραζαν απόψεις για τα δημόσια πράγματα, μιλούσαν στο όνομα του έργου τους. Οι πανεπιστημιακοί μιλούν στο όνομα της θέσης τους. Χωρίς διάθεση ισοπέδωσης, δεν μπορώ να αγνοήσω ότι είναι διορισμένοι στο Δημόσιο με ό,τι κι αν αυτό συνεπάγεται. Και ότι η θέση τους εξαρτιόταν και από το «φοιτητικό κίνημα».
Σε γενικές γραμμές, όταν στη Μεταπολίτευση διάφοροι ζητούσαν από τον πνευματικό κόσμο να παρέμβει είχαν την απαίτηση να υπερασπιστούν τις δικές τους απόψεις. Και ο λεγόμενος «πνευματικός κόσμος», με ελάχιστες εξαιρέσεις, υποκλινόταν στο κοινό του για να εισπράξει το χειροκρότημα. Σε βαθμό γελοιότητας. Να θυμίσω την περίφημη δίκη και καταδίκη του Μπιλ Κλίντον στο Σύνταγμα με εθνικό δικαστή τον Κώστα Καζάκο. Τα χρόνια εκείνα, αν ήσουν συγγραφέας ή τραγουδιστής όφειλες να είσαι και αριστερός, κοινώς «προοδευτικός». Η δε κατηγορία για «αντικομμουνισμό» ήταν η εσχάτη των ποινών.
Συμπυκνώνω. Ο «πνευματικός κόσμος», αφού είχε ακυρώσει ο ίδιος τα όπλα του, έχασε τη μάχη στα χρόνια της πτώχευσης και των μνημονίων. Τότε έκαναν την εμφάνισή τους οι διανοούμενοι της πλατείας και αποκαλύφθηκε η γύμνια τους. Δεν είχαν όμως δικό τους λόγο να αρθρώσουν, για να εξηγήσουν και να ξεπεράσουν την πτώχευση των πολιτικών ελίτ. Εκτοτε η πνευματική ζωή περιέπεσε σε κώμα. Βιβλία εκδίδονται, θεατρικές παραστάσεις γίνονται, όμως σκέψη δεν παράγεται. Κι όσοι σνομπάρουν τη γενιά του ’30, ας σκεφτούν πόσο θα μας χρειαζόταν σήμερα ένας διάλογος για την υπαρξιακή διάσταση μιας κοινωνίας παραδομένης στη μέθη των μπιτσόμπαρων και των τραπεζοκαθισμάτων.
