«Στη λογοτεχνία», είπε κάποτε ο Μάριο Βάργκας Λιόσα, ένας από τους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους της Λατινικής Αμερικής, «ο συγγραφέας δεν περιορίζεται από τα γεγονότα· μπορεί να χειραγωγήσει την πραγματικότητα χωρίς να προδίδει την ιστορική της ουσία». Στις δημοκρατίες, αντιθέτως, οι πολιτικοί ηγέτες δεν απολαμβάνουν τέτοια ελευθερία: οφείλουν όχι μόνο να παρακολουθούν τα γεγονότα, αλλά και να λειτουργούν εντός των ορίων των θεσμών – οι οποίοι δεν υπάγονται στη δική τους παροδική εξουσία, αλλά ενσαρκώνουν την ίδια τη δημοκρατική ιστορική συνέχεια.
Να όμως που υπάρχουν –έστω ελάχιστοι– ηγέτες που διαθέτουν το χάρισμα να πλάθουν, μέσα από τον αφηγηματικό λόγο τους και συχνά αδιαφορώντας για την υφιστάμενη πραγματικότητα, νέους μύθους με ισχυρή συμβολική δύναμη· μύθους ικανούς να αναδιαμορφώσουν την ιστορική τροχιά. Το έχουμε δει καθαρά στη χώρα μας: ο Ανδρέας Παπανδρέου υπήρξε ένας εκπληκτικός πολιτικός αφηγητής, ένας αληθινός «παραμυθάς», που κατόρθωσε να εμπνεύσει και να κινητοποιήσει ένα μαζικό πολιτικό κίνημα, θεμελιώνοντάς το σε ένα νέο αφήγημα με βαθιά κοινωνική απήχηση. Οπως σημείωσε αργότερα ο γιος του, Νίκος Παπανδρέου, «ο Ανδρέας έχτισε τον πολιτικό του λόγο πάνω σε ένα μεγάλο ιστορικό “αφήγημα”, που… περιείχε ένα “μύθευμα” ή έναν ιστορικό “μύθο” με μεγάλη απήχηση» και τον οποίο αξιοποίησε για να «προχωρήσει σε νέες κατευθύνσεις» – αλλάζοντας έτσι την πορεία της σύγχρονης Ελλάδας.
Η Ελλάδα, όμως, είναι μια μικρή χώρα και οι σύγχρονοι μύθοι της –όπως και οι αλήθειες της– έχουν περιορισμένο διεθνή αντίκτυπο. Διαφορετικά είναι τα πράγματα όταν πρόκειται για τη σημαντικότερη και ισχυρότερη χώρα του κόσμου: τις Ηνωμένες Πολιτείες του Ντόναλντ Τραμπ.
Ο Τραμπ –ένας αρχέτυπος χαρισματικός ηγέτης– λειτουργεί ως μυθοπλάστης, με την ικανότητα να δημιουργεί εναλλακτικούς κόσμους νοήματος και νέες κοσμοαντιλήψεις. Ηδη από την πρώτη του θητεία, διαστρέβλωνε συστηματικά τα γεγονότα, μετατρέποντάς τα σε αφηγήσεις που, παρότι ελάχιστα σχετίζονται με την πραγματικότητα, συγκινούν βαθιά το κοινό του. Το πλήθος στην ορκωμοσία του ήταν «το μεγαλύτερο όλων των εποχών». Ο κορωνοϊός θα «εξαφανιζόταν σαν θαύμα». Οι εκλογικές του ήττες παρουσιάζονται ως «κλοπές». Δημόσιοι λειτουργοί και δημοσιογράφοι που υπερασπίζονται τους θεσμούς χαρακτηρίζονται «εχθροί του λαού». Δικαστικές αποφάσεις που δεν τον ευνοούν βαφτίζονται «σκευωρίες». Η βίαιη εισβολή στο Καπιτώλιο τον Ιανουάριο του 2021 περιγράφεται ως «τουριστική επίσκεψη». Δεν πρόκειται απλώς για υπερβολές ή πολιτική ρητορική. Πρόκειται για συστηματική μυθοπλασία, που επιβάλλεται στον δημόσιο λόγο ως αλήθεια. Μόνο που, πλέον, «αλήθεια» δεν είναι αυτό που πράγματι συνέβη, αλλά αυτό που διακηρύσσει ο ηγέτης.
Ο λόγος του Τραμπ είναι μια συστηματική μυθοπλασία που επιβάλλεται στον δημόσιο λόγο ως αλήθεια. Μόνο που, πλέον, «αλήθεια» δεν είναι αυτό που πράγματι συνέβη, αλλά αυτό που διακηρύσσει ο ηγέτης.
Εδώ εντοπίζεται η κρίσιμη διαφορά ανάμεσα στον ικανό λογοτέχνη και στον χαρισματικό πολιτικό: ο πρώτος χειραγωγεί την πραγματικότητα χωρίς να προδίδει την ιστορική της ουσία, ενώ ο δεύτερος διαλύει την παλιά και οικοδομεί νέα ιστορική πραγματικότητα, περιφρονώντας την αλήθεια. Η δημοκρατική παράδοση, οι θεσμοί, η κοινή κατανόηση των γεγονότων ως βάση του συλλογικού βίου, όλα θυσιάζονται στον βωμό ενός προσωπικού αφηγήματος που δεν υπηρετεί κανένα κοινωνικό ιδανικό, παρά μόνο την ατομική εξουσία του πολιτικού ηγέτη. Και όμως, η τραμπική μυθιστορία αποδεικνύεται εντυπωσιακά αποτελεσματική. Οπως οι αρχαίοι μύθοι εξηγούσαν στους πρώιμους ανθρώπινους πολιτισμούς φαινόμενα που αδυνατούσαν να κατανοήσουν, έτσι και τα σύγχρονα μυθεύματα του Τραμπ προσφέρουν στους πολίτες μια παρηγορητική ερμηνεία για έναν κόσμο που μοιάζει όλο και πιο ακατανόητος. Μιλούν στον θυμό και στο συναίσθημα, όχι στη λογική. Κατασκευάζουν εχθρούς –τους «διεφθαρμένους», τους «ξένους», τους «προδότες»– γιατί χωρίς εχθρούς δεν υπάρχει νίκη. Και μετατρέπουν κάθε έλεγχο σε «πολιτική δίωξη», κάθε αντίπαλο σε «σατανικό σχέδιο». Η νοοτροπία της συνωμοσίας δεν είναι πια περιθωριακή, αλλά αποτελεί θεμέλιο διακυβέρνησης. Ο Τραμπ δεν νοιάζεται για την αλήθεια, μόνο για τη μυθιστορία που ο ίδιος δημιουργεί. Εχει δε τη μοναδική ικανότητα να το επιτυγχάνει επειδή η δυσανάλογα μεγάλη εξουσία που κατέχει του επιτρέπει να επιβάλλει τη δική του μυθιστορία ως νέα πραγματικότητα. Ετσι, η σημερινή αμερικανική πολιτική μοιάζει με μια ιδιότυπη μορφή τέχνης, όχι όμως τέχνης που αφηγείται την πραγματικότητα, αλλά που την αναπλάθει και την αντικαθιστά. Αυτό που για τον συγγραφέα Λιόσα αποτελεί προνόμιο της λογοτεχνίας –η ελευθερία από την τυραννία των γεγονότων– γίνεται, στα χέρια του πολιτικού ηγέτη Τραμπ, εργαλείο πολιτικής κυριαρχίας.
Στη λογοτεχνία, οι αναγνώστες παρακολουθούν την πλοκή ακόμη κι όταν γνωρίζουν ότι βρίσκονται εντός μιας φανταστικής αφήγησης, ενώ η πραγματική ιστορία του κόσμου συνεχίζεται ανεπηρέαστη. Στη σημερινή πολιτική, ο Τραμπ –όπως και άλλοι ηγέτες με συγκεντρωτική εξουσία και χαρισματικά χαρακτηριστικά– προβάλλει νέα αφηγήματα που απομακρύνονται δραματικά από την πραγματικότητα (δηλαδή, τον κανόνα) της μεταπολεμικής φιλελεύθερης δημοκρατίας. Και αν οι ψηφοφόροι δείχνουν πρόθυμοι να τα πιστέψουν, τόσο το καλύτερο για τους αφηγητές. Αλλά τόσο το χειρότερο για τη δημοκρατία.
*Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας. Οι αναφορές στον Ανδρ. Παπανδρέου είναι από το βιβλίο του «Το χαρισματικό κόμμα». Το επόμενο βιβλίο του, με θέμα τη Δημοκρατία στην εποχή του Τραμπ, θα κυκλοφορήσει το φθινόπωρο.
