Πώς φανταζόμασταν την Ελλάδα του 2015 το 2005; Με ακόμη περισσότερη χλιδή, είναι η απάντηση: μεγαλύτερα σπίτια, αυτοκίνητα και εξοχικά. Πόσοι άραγε μπορούσαν τότε να φανταστούν πως το 2015 θα βιώναμε την απόλυτη αποτυχία, την απογοήτευση και κυρίως τον φόβο και τον εξευτελισμό του δημοψηφίσματος-παρωδία – σ’ ευχαριστούμε, Αλέξη! Και τι πιστεύαμε το 2015 για το 2025; Βυθισμένοι καθώς ήμασταν στην κατάθλιψη, ελάχιστοι φανταζόμασταν ένα καλύτερο μέλλον. Η κρίση έμοιαζε ατελείωτη. O,τι και να πει κανείς για το 2025, απέχει έτη φωτός από το 2015.
Παρότι οι προβλέψεις που κάναμε το 2005 και το 2015 είναι διαμετρικά αντίθετες, μοιράζονται ένα χαρακτηριστικό: επικαθορίζονται από το παρόν τους. Η μικρή αυτή αναδρομή έχει λοιπόν κάτι να μας διδάξει: πως συνήθως αδυνατούμε να φανταστούμε το μέλλον έξω από τα όρια που θέτει το παρόν. Θα μπορούσαμε άραγε να φανταστούμε το 2035 δίχως αυτή τη στρέβλωση; Παραδόξως, το σήμερα μας διευκολύνει να συλλογιστούμε το μέλλον πιο ψύχραιμα, γιατί δεν βρισκόμαστε ούτε σε ασυνήθιστα ψηλά, ούτε σε ασυνήθιστα χαμηλά επίπεδα.
Eνα θετικό και αισιόδοξο σενάριο για το ελληνικό 2035 βασίζεται σε δύο παραδοχές. Αφενός, πως οι μεγάλες αλλαγές πυροδοτούνται από τα αδιέξοδα και τις κρίσεις και αφετέρου, πως δύο κομβικές δυνάμεις είναι η ψηφιακή τεχνολογία και η οικονομία του τουρισμού – με διαφορετικό τρόπο, όμως, από ό,τι φανταζόμαστε.
Το κοινωνικό, οικονομικό και οικολογικό αδιέξοδο του τουρισμού θα μας αναγκάσει να επανασχεδιάσουμε το προϊόν μας, ώστε να το αναπροσανατολίσουμε με όρους ποιότητας και βιωσιμότητας.
Η συζήτηση για τις αλλαγές που κομίζει η τεχνητή νοημοσύνη είναι ήδη τεράστια, αλλά θα ήθελα θα σταθώ σε ένα σημείο: παρά τις διευκολύνσεις που θα φέρει στη ζωή μας, θα μας φέρει ταυτόχρονα αντιμέτωπους και με αυτό που θα αποκαλούσα «αδιέξοδο της αποτελεσματικότητας». Η εμπειρία από την ψηφιακή επανάσταση των τελευταίων τριάντα ετών δείχνει πως προσεγγίζουμε ένα σημείο πέρα από το οποίο τα όποια κέρδη της αποτελεσματικότητας παύουν να αντισταθμίζουν τις ζημίες. Η αυξανόμενη ένταση των ανισοτήτων (που έχει ήδη αποκτήσει έναν παρακμιακά γκροτέσκο χαρακτήρα, όπως δείχνει το θέαμα των γάμων του Τζεφ Μπέζος), καθώς και το πολλαπλό και συνεχές κόστος που προκαλεί στην πολιτική και κοινωνική διάσταση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (από την υπονόμευση της δημοκρατίας ώς τον εθισμό μας στις οθόνες) οδηγούν σε μια ριζική επανεξέταση της προτεραιοποίησης της αποτελεσματικότητας έναντι κάθε άλλου παράγοντα. Παράλληλα, μια χώρα σαν την Ελλάδα δεν μπορεί να βασίσει την εθνική της στρατηγική στον αγώνα δρόμου της τεχνητής νοημοσύνης. Ούτε τους τεράστιους πόρους διαθέτουμε ούτε βρισκόμαστε στην αιχμή του πεδίου αυτού. Δεν σημαίνει πως δεν μπορούν να αναδειχθούν τοπικές νησίδες τεχνολογικής καινοτομίας, αλλά δεν είναι ρεαλιστικές οι υψηλές προσδοκίες. Παράλληλα, μέσα στα επόμενα χρόνια θα γίνεται όλο και πιο εμφανές το κοινωνικό, οικονομικό και οικολογικό αδιέξοδο στο οποίο οδηγεί τη χώρα η μονοκαλλιέργεια της τουριστικής οικονομίας τόσο στις πόλεις (είναι πέρα από προφανές πλέον πως η Αθήνα δεν μπορεί να σηκώσει άλλο βάρος) όσο και στα νησιά και τις ακτές, όπου βρίσκεται σε εξέλιξη ένας κανονικός βιασμός του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος.
Εδώ, φυσιολογικά, θα αναρωτηθείτε: πού βρίσκεται το θετικό και το αισιόδοξο του σεναρίου μου; Η απάντηση είναι απλή: ο συνδυασμός των δύο αυτών κρίσεων προσφέρει στην Ελλάδα μια μοναδική ευκαιρία. Αφενός, το «αδιέξοδο της αποτελεσματικότητας» προσδίδει ολοένα και μεγαλύτερη βαρύτητα σε στοιχεία όπως η ανθρώπινη κοινωνικότητα, η ποιότητα της καθημερινότητας και η «αναλογική» (δηλαδή μη ψηφιακή) οικονομία, όπου όντως διαθέτουμε ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Αφετέρου, το αδιέξοδο του τουρισμού θα μας αναγκάσει να επανασχεδιάσουμε το προϊόν μας, ώστε να το αναπροσανατολίσουμε με όρους ποιότητας και βιωσιμότητας. Αν φανούμε αρκετά έξυπνοι ώστε να αναγνωρίσουμε την πραγματικότητα αυτή, αντί να κυνηγάμε την ουρά μας, έχουμε την ευκαιρία σε δέκα χρόνια από τώρα να βρεθούμε σε ένα πολύ καλύτερο σημείο.
*O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
