Η λέξη «φιλέλλην» μετράει δυόμισι χιλιετίες ζωής. Τη συναντάμε στον Ηρόδοτο, όπου προσδιορίζει τη στάση του φαραώ Αμαση απέναντι στους Ελληνες: «Φιλέλλην δε γενόμενος ο Αμασις…». Την εντοπίζουμε επίσης στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα, στον Ισοκράτη και στον «Αγησίλαο» του Ξενοφώντα, στη σοφή φράση «καλόν Ελληνα όντα φιλέλληνα είναι». Καλό είναι, δηλαδή, ο Ελληνας να είναι και φιλέλληνας.
Τον 19ο αιώνα, τον «αιώνα των επαναστάσεων», με την Ελληνική Επανάσταση μία από τις σπουδαιότερες, ο φιλελληνισμός απέρρευσε από πολλές πηγές. Ο θαυμασμός για την αρχαία Ελλάδα, αποτυπωμένος σε κείμενα αρχαιολόγων, διαφωτιστών και ουμανιστών φιλοσόφων, και ποιητών του διαμετρήματος του Χέλντερλιν, του Γκαίτε και του Σίλερ, ήταν μία από αυτές. Ενισχυτικά λειτούργησε η θεώρηση της εξέγερσης ως θρησκευτικού πολέμου, των χριστιανών (ανεξαρτήτως δόγματος) κατά των μουσουλμάνων, αλλά και το ρεύμα του πολιτικού φιλελευθερισμού, που περιέσωζε τα αντιτυραννικά αισθήματα και τις δημοκρατικές ιδέες που γέννησαν τη Γαλλική Επανάσταση.
Την επαναστατημένη Ελλάδα, ωστόσο, δεν την υπεράσπιζαν μόνο οι σαγηνευμένοι από τα ιδεώδη της αρχαιότητας. Στο πλευρό της στάθηκαν, ποικιλότροπα, και όσοι νοιάζονταν πρωτίστως για τους νεοέλληνες. Ανάμεσά τους και όσοι συγκινήθηκαν από τα Προλεγόμενα του Κλωντ Φωριέλ στην έκδοση των «Ελληνικών δημοτικών τραγουδιών» στο Παρίσι, το 1824-1825. Από την έκκλησή του, δηλαδή, να συντρέξουν οι λόγιοι και οι λαοί της Ευρώπης τους Ελληνες για την αυταξία τους, πιστοποιημένη και από την υψηλή λαϊκή ποίησή τους, και όχι επειδή ζούσαν δίπλα σε αγάλματα και φαντάσματα.
Η λογιοσύνη της Γερμανίας και της Αγγλίας ανταποκρίθηκε αμέσως στην προτροπή του Φωριέλ, μεταφράζοντας το σύνολο των τραγουδιών της έκδοσής του, γεγονός που αναζωπύρωσε τον φιλελληνισμό και του ξανάδωσε ευρεία κοινωνική υπόσταση. Το 1825, ο Αγγλοϊρλανδός θεατρικός συγγραφέας Τσαρλς Μπρίνσλεϋ Σέρινταν εξέδωσε τα «Τραγούδια της Ελλάδας» («The Songs of Greece»), με αρκετά χαλαρή μετάφραση των δημοτικών· ο δε Γερμανός ρομαντικός ποιητής, ελληνιστής και δημοσιογράφος Βίλχελμ Μύλλερ, διεθνώς γνωστός από τα έργα του «Η ωραία μυλωνού» και «Το χειμωνιάτικο ταξίδι», που μελοποιήθηκαν από τον Σούμπερτ (το «Ταξίδι» μεταφράστηκε από τον Αλέξανδρο Ισαρη το 1989 και τον Διονύση Καψάλη το 2016), δημοσίευσε στη Λειψία τα δίτομα «Λαϊκά τραγούδια της Νέας Ελλάδας» («Neugriechische Volkslieder»).
«Τραγούδια ρωμαϊκά συλλεχθέντα και εκδοθέντα υπό του Κ. Φωριέλου, μεταφρασθέντα εις τα γερμανικά και εξηγηθέντα διά των του εκδότου Φραντζέζου και των εδικών του σημειωμάτων υπό του Βιλέλμου Μυλλέρου», έτσι επιγράφεται η γερμανική έκδοση. Ιδού λοιπόν η «οδός Μυλλέρου», ένας οδοδείκτης που τοποθετήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, χάρη στον Ν. Γ. Πολίτη, αλλά πια δεν έχει νοηματικό αντίκρισμα, δεν σώζει τη μορφή ενός από τους σημαντικότερους και πολιτικότερους υμνωδούς των Ελλήνων.
Την επαναστατημένη Ελλάδα, ωστόσο, δεν την υπεράσπιζαν μόνο οι σαγηνευμένοι από τα ιδεώδη της αρχαιότητας. Στο πλευρό της στάθηκαν, ποικιλότροπα, και όσοι νοιάζονταν πρωτίστως για τους νεοέλληνες.
Δείγμα της μεταφραστικής δουλειάς του Μύλλερ και του Σέρινταν μπορεί να δει ο ενδιαφερόμενος στον τόμο «Κλέφτικα τραγούδια μεταφρασμένα σε πέντε γλώσσες (1824-1843)», που εκδόθηκε από το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων το 2020, ενόψει της επετείου των δύο αιώνων, με επιμέλεια του Αλέξη Πολίτη και δική μου. Τον χαρακτήρα της μερικής απόσβεσης μιας οφειλής είχε η έκδοση εκείνη. Και τον ίδιο χαρακτήρα έχει η έκδοση από το Ιδρυμα Τάκης Σινόπουλος – Σπουδαστήριο Νεοελληνικής Ποίησης, στα τέλη του 2024, του βιβλίου Βίλχελμ Μύλλερ, «Εκλογή από το ποιητικό και πεζογραφικό έργο», με προλογικό σημείωμα του Ξάνθου Μαϊντά και επιμέλεια της Αναστασίας Αντωνοπούλου και του Συμεών Γρ. Σταμπουλού. Τα γερμανικά κείμενα μετέφρασαν η Ελένη Βίσκα, η Παναγιώτα Καλογερά, η Φιλαρέτη Καρκαλιά, η Ειρήνη Κορώνη, η Αγγελική-Ευαγγελία Λυσικάτου, η Λίνα Φιλοπούλου και ο Συμεών Σταμπουλού, ο οποίος και συγκρότησε τη μεταφραστική ομάδα, έπειτα από πρόταση της καθηγήτριας Αν. Αντωνοπούλου. Τα μέλη της ομάδας, απόφοιτες του Τμήματος Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, δούλεψαν επί διετία πάνω στα κείμενα του Μύλλερ, τα απέδωσαν δε έμμετρα και διατηρώντας την ποιητική δομή τους.
Η αλήθεια είναι πως το εννοιολογικό ζευγάρι «ελληνικά δημοτικά – Γερμανοί ποιητές» φέρνει στη μνήμη πρώτο (αν όχι μόνο) το όνομα του μεγάλου Γκαίτε. Μολαταύτα, τη μετάφραση στα γερμανικά όλων των τραγουδιών της συλλογής Φωριέλ τη χρωστάμε στον Μύλλερ (1794-1827). Τον «Ελληνα Μύλλερ» ή «Ελληνομύλλερ» («Griechen-Müller»), όπως αποκλήθηκε λόγω της παθιασμένης στράτευσής του (όχι μόνο φιλολογικής) υπέρ των Ελλήνων. Πριν μεταφράσει τα ελληνικά δημοτικά είχε εκδώσει τρεις κύκλους φιλελληνικών ποιημάτων του (1821: «Τραγούδια των Ελλήνων», 1823: «Νέα τραγούδια των Ελλήνων», 1824: «Νεότερα τραγούδια των Ελλήνων»), ενώ το 1826 εξέδωσε τον κύκλο «Μεσολόγγι». Μία από τις γερές ρίζες της αγάπης του για την Ελλάδα ήταν η γνωριμία του στη Βιέννη, το 1817, με εξέχοντα μέλη της ελληνικής παροικίας, τον Θεόκλητο Φαρμακίδη, τον Ανθιμο Γαζή και τον Γεώργιο Κοκκινάκη.
H «διαφωνία»
Ούτε στον φιλελληνισμό τους συμφωνούν απολύτως Γκαίτε και Μύλλερ ούτε στη μεταφραστική τους προσέγγιση. «Ο φιλελληνισμός του Μύλλερ», παρατηρεί ο Mάρκο Χίλεμαν στο άρθρο του «Ο Βίλχελμ Μύλλερ και οι γερμανικοί φιλελληνισμοί», «είναι αντίθετος με τον κοσμοπολιτικό ελληνισμό ενός Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε, ο οποίος, όπως και ο Μύλλερ, μετέφρασε ελληνικά δημοτικά τραγούδια και τα παρουσίασε στο περιοδικό του “Über Kunst und Altertum” (“Για την Τέχνη και την Αρχαιότητα”) ως “παγκόσμια ποίηση” που υπερβαίνει τα σύνορα. Οταν ο Μύλλερ αποδοκιμάζει ρητά το κλασικό-ουνιβερσαλιστικό μεταφραστικό ύφος του Γκαίτε, όπου λόγου χάρη τα ελληνικά χωριά ή οι κλέφτες γενικεύονται σε “τοπία” ή “αγωνιστές” αντίστοιχα, αυτό οφείλεται στο ότι για τον Μύλλερ η αξία των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών βρίσκεται ακριβώς στη “ρωμαλέα εκδήλωση της εθνικότητας του δημοτικού τραγουδιού”» (στο Alexandros-Andreas Kyrtsis und Miltos Pechlivanos (επιμ.), «Compendium der deutsch-griechischen Verflechtungen», 24.1.2023, μετάφραση από τα γερμανικά Ιωάννα Μεϊτάνη).
Λίγοι στίχοι εδώ, συλλογικά μεταφρασμένοι, από το ποίημα «Η Ελλάδα και ο κόσμος», ένα από τα «Τραγούδια των Ελλήνων»: «Χωρίς τη λευτεριά τι θα ‘σουνα Ελλάδα; / Χωρίς εσένα, Ελλάδα μου, τι θα ‘τανε ο κόσμος; // Ελάτε οι λαοί της γης, / δείτε τα στήθη που σας θήλασαν / με αγνό σοφίας γάλα! – / Θα αφήσετε να τα σπαράξουν βάρβαροι; / Δείτε τα μάτια / που σας φώτισαν / με θεία λάμψη ομορφιάς! – Θα αφήσετε να τα τυφλώσουν βάρβαροι;».
