Η εικόνα της πολιτικής σκηνής το φθινόπωρο του 2024, μισό αιώνα μετά τη Μεταπολίτευση του 1974: στη Βουλή έντονη και διαρκής αντιπαράθεση μεταξύ της αντιπολίτευσης και της κυβέρνησης, στο εσωτερικό των μεγαλύτερων κομμάτων της αντιπολίτευσης σκληρές διαμάχες για τη διεκδίκηση της ηγεσίας, στο δικαστικό σύστημα ανακοίνωση των δικηγορικών συλλόγων κατά του Συμβουλίου της Επικρατείας, στους δρόμους διαδηλώσεις και απεργίες, όπως αυτές που έχουν προκηρυχθεί για την προσεχή εβδομάδα.
Η εικόνα είναι μεν αληθινή, αλλά μικρή. Η μεγάλη εικόνα είναι διαφορετική. Το φθινόπωρο του 1974 και για τουλάχιστον τρία χρόνια έως τις εκλογές του 1977, πέραν της σύγκλισης στο εγχείρημα της μετάβασης στη δημοκρατία, τα κόμματα, οι διαμορφωτές της κοινής γνώμης και τα κοινωνικά κινήματα της εποχής συμφωνούσαν σε ελάχιστα πράγματα. Στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα υπήρχαν αντεγκλήσεις για το ποιος ήταν ο κατάλληλος δρόμος για τη μετάβαση σε κάποιο από τα τότε διαθέσιμα μοντέλα σοσιαλισμού, περιλαμβανομένων του σοβιετικού, του κινεζικού και του αλβανικού. Σε μερικά εργοστάσια υπήρχαν κινητοποιήσεις για αυτοδιαχείριση της παραγωγής («εργοστασιακή δημοκρατία»). Από την άλλη μεριά, στις πιο συντηρητικές μερίδες του εκλογικού σώματος ήταν δημοφιλή καθεστώτα όπως η βασιλευομένη δημοκρατία (31% των ψήφων στο δημοψήφισμα του 1974) και φιλοδικτατορικά κόμματα (Η «Εθνική Παράταξις» απέσπασε το 7% των ψήφων στις εκλογές του 1977). Η προοπτική της ένταξης της χώρας στις τότε Ευρωπαϊκές Κοινότητες, με εξαίρεση λίγα πολιτικά στελέχη, προκαλούσε αντιδράσεις κυμαινόμενες από αδιαφορία έως εχθρότητα. Η απόκλιση μεταξύ όλων των παραπάνω πολιτικών δυνάμεων και ιδεολογιών δεν θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη.
Εντέλει, όμως, 50 χρόνια μετά, στο πολιτικό και στο ιδεολογικό επίπεδο υπάρχει εντυπωσιακή σύγκλιση. Στο επίπεδο του πολιτεύματος έχουν υιοθετηθεί οι θεσμοί και οι διαδικασίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας και υποστηρίζονται σθεναρά, όπως δείχνουν περιοδικές έρευνες κοινής γνώμης (Ευρωπαϊκή Κοινωνική Ερευνα, Παγκόσμια Ερευνα Αξιών). Στο ιδεολογικό επίπεδο είναι συγκριτικά ελάχιστοι οι οπαδοί άλλου πολιτεύματος ή άλλης εκδοχής της δημοκρατίας. Και τούτο παρότι υπάρχουν ελλειμματικοί δημοκρατικοί θεσμοί και διαδικασίες (π.χ. αναποτελεσματικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης, ελλιπής διαφάνεια στα κόμματα, ολιγοπώλιο στα ΜΜΕ κ.ά.).
Οσον αφορά την ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας έχουν υιοθετηθεί θεσμοί, διαδικασίες και τρόποι διαμόρφωσης και περιεχομένου μέτρων δημόσιας πολιτικής που προέρχονται από την Ευρωπαϊκή Ενωση (εξευρωπαϊσμός). Υπάρχει βέβαια ευρωσκεπτικισμός. Είχε αρχίσει να αυξάνεται πριν από την οικονομική κρίση, κορυφώθηκε στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας και παραμένει σε υψηλά επίπεδα στη χώρα μας και σήμερα: το 25% των Ελλήνων είχε αρνητική ή πολύ αρνητική εικόνα για την Ευρωπαϊκή Ενωση τον Μάιο του 2024, έναντι 18% του ευρωπαϊκού μέσου όρου (Ευρωβαρόμετρο αριθ. 101). Η αμφισβήτηση αυτή αφορά όμως την οικοδόμηση και τον τρόπο λειτουργίας της Ενωσης. Δεν φθάνει να ανατρέψει την πίστη των πολλών στην κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα. Πόσοι θα ήθελαν να αντικαταστήσουν το ευρωπαϊκό μοντέλο καπιταλισμού και δημοκρατίας (με έμφαση στο κράτος πρόνοιας) με ένα από τα άλλα πολιτικοοικονομικά μοντέλα του 21ου αιώνα (με τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό των ΗΠΑ ή με τον αυταρχικό καπιταλισμό της Κίνας);
Σε αντίθεση με το 1974, το 2024 επί της ουσίας δεν υπάρχει απόκλιση μεταξύ των πολιτικών και κοινωνικών φορέων ως προς τον εκδημοκρατισμό, τον εξευρωπαϊσμό και τον εκσυγχρονισμό.
Τέλος, ενώ υπάρχουν σφοδρές διαφωνίες για το αν και πώς πραγματώνεται ο εκσυγχρονισμός της χώρας, δεν υπάρχει δημοφιλής αντίρρηση για τους στόχους του, δηλαδή, μεταξύ άλλων, για την περαιτέρω εκβιομηχάνιση, ανάπτυξη των υποδομών και εκπαίδευση του πληθυσμού. Και τούτο παρότι θα περίμενε κανείς ότι σε μια χώρα που ήδη αντιμετωπίζει τις βαριές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, περισσότεροι πολίτες θα έσπευδαν να αμφισβητήσουν μερικές από τις παραπάνω εκσυγχρονιστικές τάσεις από οικολογική σκοπιά. Στο ιδεολογικό επίπεδο, αυτού του είδους ο εκσυγχρονισμός είναι κραταιός σε σχεδόν όλο το πολιτικό φάσμα. Συνοψίζεται στο μοτίβο να φθάσουμε (δηλαδή να προφθάσουμε) τη Δύση, σε όποια έκταση δεν το έχουμε επιτύχει ακόμη.
Το ότι σε αντίθεση με το 1974, το 2024 επί της ουσίας δεν υπάρχει απόκλιση μεταξύ των πολιτικών και κοινωνικών φορέων ως προς τον εκδημοκρατισμό, τον εξευρωπαϊσμό και τον εκσυγχρονισμό, είναι αποτέλεσμα μαθημάτων για παρελθόντα μέτρα πολιτικής (policy learning). Τα μαθήματα στηρίζονται σε εμπειρίες πικρών λαθών με νεοφιλελεύθερο πρόσημο, όπως των λαθεμένων υπολογισμών του πρώτου προγράμματος οικονομικής προσαρμογής το 2010, και αδιέξοδων πειραματισμών με ριζοσπαστικό πρόσημο, όπως το μάταιο δημοψήφισμα του 2015. Επίσης άλλες ιδέες που κάποτε συνήγειραν πλήθη, όπως η έξοδος της χώρας από την Ευρωζώνη ή από το ΝΑΤΟ, δεν υιοθετούνται πλέον παρά από μικρές πολιτικές δυνάμεις. Υπάρχει ένα υπόστρωμα σύγκλισης των περισσότερων πολιτών και των μεγαλύτερων κομμάτων γύρω από έναν πυρήνα πολιτικών αξιών και του διεθνούς προσανατολισμού της χώρας. Τίποτε όμως από αυτά δεν μπορεί να προδικάσει ότι η σύγκλιση των τελευταίων 50 ετών θα διατηρηθεί στο μέλλον εν μέσω περιφερειακών πολέμων που διεξάγονται πολύ κοντά στην Ελλάδα, οικολογικών καταστροφών στη Μεσόγειο και επίμονων κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων στο εσωτερικό της χώρας.
*Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
