Μπροστά από το μπαλκόνι του ελαιοπαραγωγού Μανώλη Δασκαλάκη στην Πανέθημο, ένα ημιορεινό χωριό νοτιοδυτικά των Χανίων, που ανήκει στη ζώνη ΠΟΠ Κολυμβαρίου, απλώνεται ένας απέραντος πυκνός ελαιώνας. Ο ίδιος, 53 ετών σήμερα, ανδρώθηκε μέσα στις ελιές. Τρίτη γενιά παραγωγός, κληρονόμησε από τον πατέρα του οκτακόσια λιόδεντρα και κατόρθωσε να τα κάνει χίλια πεντακόσια. Κατά κανόνα, οι περισσότεροι συγχωριανοί του διαχρονικά έδιναν τις ελιές τους στα ελαιουργεία και περίμεναν να πληρωθούν όταν πουλιόταν το λάδι τους. Εκείνος, το 2006, αξιοποίησε τις ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις και δημιούργησε δική του πρότυπη μονάδα τυποποίησης, που λειτουργεί με «πράσινο» ρεύμα.
Μας φιλεύει νοστιμιές του τόπου του, από φρέσκες αγκινάρες μέχρι γραβιέρα και τσικουδιά, καθώς μας εξηγεί ότι η προσπάθειά του να παράγει ελαιόλαδο υψηλής ποιότητας πήγαινε στράφι. Αποθαρρυντικός παράγοντας ήταν και η ασταθής τιμή του προϊόντος, που δεν του επέτρεπε να επιβιώσει επαγγελματικά. «Άφηνε ο καθένας τις ελιές του στο ελαιουργείο και όλες μαζί έδιναν ένα λάδι, συνεπώς χανόταν η υπεραξία του ποιοτικού προϊόντος. Μάλιστα, πού και πού γίνονταν και νοθείες», λέει. Σήμερα, παράγει κατά μέσο όρο 10-12 τόνους ετησίως, τους οποίους εξάγει κυρίως στη Γερμανία. Παρότι κάνει μόνος του σχεδόν όλες τις καλλιεργητικές εργασίες, τον ανησυχεί πολύ η έλλειψη εργατών, οι οποίοι στρέφονται στον τουρισμό.
Κατά γενική ομολογία, ο δρόμος της τυποποίησης είναι ζόρικο σπορ. «Χρειάζονται άτομα, που δεν βρίσκεις εύκολα, χώρος για να φτιάξεις τη μονάδα και, το κυριότερο, καλές επαφές στο εμπόριο για να τοποθετήσεις το λάδι σου στο ράφι», σημειώνει ο Γιάννης Ιγκλεζάκης, πρόεδρος του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζυμπραγού, μιας ομάδας 44 παραγωγών, που εμπορεύονται από 100 μέχρι 260 τόνους ετησίως, ανάλογα με τη χρονιά. Γι’ αυτούς τους λόγους, οι περισσότεροι παραγωγοί εξακολουθούν να συνεργάζονται με ελαιουργεία, διεκδικώντας καλές τιμές, ή οργανώνονται σε σύγχρονες ομάδες, επιχειρώντας να ξορκίσουν την κακή φήμη του συνεταιριστικού μοντέλου παλαιάς κοπής, με τις οικονομικές ατασθαλίες και τις κομματικές εξαρτήσεις.
Ένα εκατομμύριο ελαιόδεντρα
Η ζώνη ΠΟΠ Κολυμβαρίου είναι μια λωρίδα γης με πολλούς λοφώδεις ελαιώνες, που ξεκινάει από τη χερσόνησο Ροδωπού, με το γερμανικό πολυβολείο στην άκρη της, και φτάνει μέχρι τον Κακόπετρο. Χωρίζεται σε τρεις περιοχές, πεδινές, ημιορεινές και ορεινές, αφού το υψόμετρο αγγίζει κατά τόπους τα 450 μ. Περιλαμβάνει περίπου ένα εκατομμύριο δέντρα, κατά βάση κορωνέικες ελιές και κάποιες τσουνάτες, και αποτελείται από 17 δημοτικά διαμερίσματα. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της μορφολογίας της είναι ότι η θάλασσα με τα βουνά βρίσκονται σε πολύ κοντινή απόσταση, οπότε το καλοκαίρι είναι δροσερό και ο χειμώνας ήπιος. Εδώ παράγεται το διάσημο εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο ΠΟΠ Κολυμβαρίου, το οποίο έχει αρκετά φρουτώδη γεύση, είναι ηπίως πικρό και μεσαίας έντασης πικάντικο.
«Το ελληνικό λάδι έχει κάνει μεγάλη πρόοδο από το 2010. Δεν νοείται μεγάλο σούπερ μάρκετ του εξωτερικού να μην το έχει στα ράφια του. Πρώτο σε αναγνωρισιμότητα έρχεται το λάδι από τη Σητεία, έπεται του Κολυμβαρίου και ακολουθεί της Λακωνίας», αναφέρει ο Νίκος Μαρματάκης, συνιδιοκτήτης της Kreta Food, η οποία διαχειρίζεται κοντά στους 10.000 τόνους ελαιολάδου ετησίως. Από αυτούς, το 70% είναι ΠΟΠ Κολυμβαρίου και ΠΓΕ Χανίων, ενώ το 90% εξάγεται. «Παγκοσμίως, κυριαρχούν οι Ισπανοί, που κατέχουν το 50% της παραγωγής, και δεύτεροι έρχονται οι Ιταλοί, οι οποίοι όμως προμηθεύονται πολλούς τόνους από την Τυνησία και το τυποποιούν. Το δικό μας λάδι είναι ήπιο και αρμονικό, πολύ κοντά στις γευστικές προτιμήσεις των περισσότερων καταναλωτών», προσθέτει.
O παππούς του υπήρξε ο πρώτος που έφερε στην Κρήτη μηχανοκίνητο ελαιουργείο στα τέλη της δεκαετίας του 1940. Ο Μαρματάκης, με τη σειρά του, ξεκίνησε την εταιρεία με τον συνέταιρό του Μιχάλη Στρατηγάκη το 1996. Επιστρέφοντας από τις σπουδές του στο Λονδίνο, αναζητούσε ένα προϊόν με εξαγωγική προοπτική. Έκτοτε παρατηρεί μεγάλη βελτίωση στην αλυσίδα παραγωγής. «Οι περισσότεροι παραγωγοί έχουν αναβαθμίσει τις καλλιεργητικές τους πρακτικές και τα ελαιουργεία έχουν εκσυγχρονιστεί, οπότε το προϊόν είναι πολύ καλύτερο σε σύγκριση με τριάντα χρόνια νωρίτερα. Βέβαια, υπάρχει ακόμη μεγάλη μεταβλητότητα στην ποσότητα της παραγωγής από χρονιά σε χρονιά – για παράδειγμα, το 2023 και το 2024 η συγκομιδή ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Φτάσαμε να αγοράζουμε το λάδι 9 ευρώ το κιλό», καταλήγει.
Η Ακαδημία Ελιάς
Με σκοπό να εξαλείψει τις μεγάλες μεταβολές στην παραγωγή και να υποστηρίξει τους παραγωγούς να βελτιώσουν το προϊόν τους εφαρμόζοντας πρακτικές ευφυούς γεωργίας, η Terra Creta ίδρυσε το 2023 την Ακαδημία Ελιάς, η οποία ουσιαστικά αποτελεί μετεξέλιξη της ομάδας παραγωγών που είχε δημιουργήσει το 2015. «Σε συνεργασία με τον ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, εκπαιδεύουμε διαρκώς 80 παραγωγούς και τους παρέχουμε συμβουλευτικές υπηρεσίες στον ελαιώνα», λέει ο Αντώνης Μαρακάκης, υπεύθυνος γεωπόνος της Ακαδημίας, με φόντο έναν σύγχρονο αγρομετεωρολογικό σταθμό. Η εταιρεία έχει τοποθετήσει έντεκα τέτοιους σταθμούς, χωρίζοντας τις περιοχές των συνεργαζόμενων παραγωγών σε έντεκα μικροκλιματικές ζώνες, με τις τέσσερις εξ αυτών να βρίσκονται στη ζώνη ΠΟΠ. Έτσι, λαμβάνει με ακρίβεια δεδομένα σχετικά με τις περιβαλλοντικές, τις εδαφικές συνθήκες και την κατάσταση των δέντρων, και τους καθοδηγεί.
Επτά χαρτογραφημένες περιπατητικές διαδρομές με σήμανση περνούν μέσα από ελαιώνες και ενώνουν διαφορετικά τοπόσημα, όπως το μονοπάτι που ξεκινάει από την αρχαία ελιά των Βουβών.
«Μου έρχεται μήνυμα στο κινητό πότε να ψεκάσω για μια ασθένεια. Εκτός αυτού, άλλαξα εντελώς και τον τρόπο παραγωγής. Δεν χρησιμοποιώ ζιζανιοκτόνα, που παλιότερα το έκανα από άγνοια, και δεν φρεζάρω το χώμα, γιατί οξειδώνεται η οργανική ουσία και το έδαφος γίνεται άγονο. Με τις νέες πρακτικές δεν αντιμετωπίζω ακραίες μεταβολές στην παραγωγή λόγω παρενιαυτοφορίας, άρα δεν έχω απώλεια εισοδήματος», περιγράφει ο παραγωγός Νίκος Κουκουβιτάκης, ο οποίος καλλιεργεί 2.000 ελιές στο Δαρμαροχώρι. Και αυτή η σταδιακή αλλαγή στη νοοτροπία των παραγωγών, οι οποίοι είχαν μυηθεί σε βλαπτικές για το περιβάλλον και το προϊόν καλλιεργητικές πρακτικές, είναι το μεγαλύτερο αποτύπωμα της Terra Creta. Στη σύγχρονη καθετοποιημένη μονάδα της εντός ζώνης ΠΟΠ εκθλίβει τις ελιές εντός δώδεκα ωρών, διατηρώντας, βάσει των βραβείων της, μια θέση στα πέντε καλύτερα ελαιόλαδα του κόσμου.
Καθετοποιημένη μονάδα διαθέτει και η οικογένεια Μαμιδάκη στην Ανώσκελη, ένα χωριό με σχεδόν 20 μόνιμους κατοίκους, καταβάλλοντας τη δική της προσπάθεια για τον περιορισμό της χρήσης φυτοπροστατευτικών. H οικογένεια έχει σχηματίσει μια ομάδα 30 τοπικών παραγωγών, που τους υποστηρίζει επιστημονικά για την παραγωγή του ομώνυμου ΠΟΠ ελαιολάδου με βιώσιμες μεθόδους, όπως η τοποθέτηση παγίδων για την αντιμετώπιση του δάκου. Επίσης, υπάρχει και κοινωνικό αποτύπωμα, καθώς η πλειονότητα των ντόπιων απασχολείται στις δραστηριότητες της οικογενειακής επιχείρησης, η οποία περιλαμβάνει και οινοποιείο. «Προσπαθούμε να κάνουμε το χωριό μας προορισμό, συνδυάζοντας τις ελαιογευσίες με τις οινογευσίες και τις κρητικές γεύσεις», εξηγεί η Ελευθερία Μαμιδάκη, μέλος του διοικητικού συμβουλίου της εταιρείας, η οποία πέρυσι υποδέχτηκε στη μονάδα της 14.000 επισκέπτες. Την ίδια χρονιά, άλλους τόσους είχε δεχτεί και η Terra Creta.
Αναπτύσσοντας τον ελαιοτουρισμό
του τελικού προϊόντος.
Οι ελαιογευσίες είναι μια πρόσθετη δυναμική που αναπτύσσει ταχύτατα η συγκεκριμένη ζώνη μετά τον κορωνοϊό. Μάλιστα, κάποιες επισκέψιμες μονάδες διαθέτουν και εστιατόριο, όπως η Biolea της οικογένειας Δημητριάδη στο χωριό Άστρικας, που από το 1993 τυποποιεί το δικό της έξτρα παρθένο βιολογικό ελαιόλαδο. Έκτη γενιά, η Χλόη Δημητριάδη συνεχίζει την οικογενειακή παράδοση και επιμένει να χρησιμοποιεί μυλόπετρες για να αλέσει την ελιά. Η εικόνα είναι εντυπωσιακή. Τρεις μηχανικοί κύλινδροι από γρανίτη περιστρέφονται πάνω σε μια μεγάλη πέτρα τεσσάρων τόνων, δίχως να υπερθερμαίνονται με την κίνησή τους, προστατεύοντας έτσι την ποιότητα του καρπού. «Ξεκινήσαμε το εστιατόριο πριν από τέσσερα χρόνια και έχουμε δημιουργήσει συνδυαστικά πακέτα ελαιογευσίας και μενού για τους επισκέπτες. Πέρυσι ξεπεράσαμε τους 15.000», λέει η Χλόη Δημητριάδη, που «τρέχει» την επιχείρηση, τη στιγμή που βάζει για δοκιμή ένα πρωτότυπο βιολογικό άρτυμα, φτιαγμένο από ελιές που έχουν αλεστεί μαζί με λεμόνια.
«Η ελιά είναι άριστα συνδεδεμένη με τον τόπο και τον πολιτισμό του, μας δίνει μια συγκεκριμένη ταυτότητα. Από τη μία επιδιώκουμε να προβάλουμε τον πολιτισμό της ελιάς, για να ενισχύσουμε το εισόδημα των ντόπιων, από την άλλη να προστατεύσουμε το φυσικό δάσος των ελαιώνων μας», εξηγεί ο Γιάννης Μαλανδράκης, δήμαρχος Πλατανιά, στον οποίο υπάγεται η ζώνη ΠΟΠ Κολυμβαρίου. Προς αυτή την κατεύθυνση είναι και η δημιουργία, από πλευράς του δήμου, επτά χαρτογραφημένων περιπατητικών διαδρομών με σήμανση που περνούν μέσα από ελαιώνες και ενώνουν διαφορετικά τοπόσημα, όπως το μονοπάτι που ξεκινάει από την αρχαία ελιά των Βουβών. Η αρχαιότερη καταγεγραμμένη ελιά στον κόσμο, με διάμετρο 4,53 μ., η ηλικία της οποίας ξεπερνάει τα τρεις χιλιάδες χρόνια, στέκει αγέρωχη και εξακολουθεί να παράγει καρπούς. Από τα κλαδιά της μάλιστα φτιάχτηκαν τα στεφάνια των νικητών των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 και του 2008. Δίπλα της ακριβώς λειτουργεί το Μουσείο Ελιάς Βουβών, με λαογραφικά εκθέματα που παρουσιάζουν όλη την αλυσίδα παραγωγής του ελαιολάδου από την αρχαιότητα μέχρι τα μέσα του 1950. Και τα δύο μαζί, δηλαδή το μουσείο και η αρχέγονη ελιά, που είναι χαρακτηρισμένη ως μνημείο της φύσης, θυμίζουν σε όλους ότι η γη του Κολυμβαρίου είναι ιερή και παγκόσμιας σημασίας. Και δεν της ταιριάζουν καλλιεργητικές πρακτικές που την πληγώνουν.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 12ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Χανιά», Ιούνιος 2025.
