Το έργο, η προσωπικότητα, το πολιτικό θάρρος και η πολιτική ποιότητα του Ηλία Ηλιού είναι ταυτόσημα με τον μεγάλο αγώνα που πραγματοποιήθηκε τόσο εκτός όσο και εντός της ελληνικής Αριστεράς, για να συγκροτηθεί μετεμφυλιακά ως μια ευρεία, σεβαστή δημοκρατική παράταξη.
Στα χρόνια εκείνα, της «καχεκτικής δημοκρατίας», κατά τον Ηλία Νικολακόπουλο, βιώθηκε ένας σκληρός ανεπίσημος εμφύλιος πολιτικός πόλεμος, με ακύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των μελών των οικογενειών, των στελεχών αλλά και των οπαδών της Αριστεράς, συνδεδεμένος με την απόλυτη ποινικοποίηση της εαμικής αντίστασης.
Με έναν μηχανισμό πανταχού παρόντα, με διαρκή άσκηση φυσικής βαρβαρότητας και ψυχολογικής βίας και με αιχμές του κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου τη χωροφυλακή, την αστυνομία και τον στρατό, το κράτος ανέπτυξε ένα εξαιρετικά κραταιό σύστημα διώξεων και αποκλεισμού, μέσω του οποίου κανοναρχούσε κάθε δραστηριότητα των συγγενών όσων μετείχαν στην εαμική αντίσταση.
Ενα δίκτυο που σιωπηρά εμπόδιζε τον κόσμο αυτό από την πολιτική συμμετοχή, την ελεύθερη εκλογική έκφραση, τη φοίτηση σε ανώτατη σχολή, έως την απόκτηση ερασιτεχνικής άδειας οδηγήσεως. Παράλληλα, το ίδιο δίκτυο εμπόδιζε την έκδοση διαβατηρίων, εμπόδιζε εργοδότες να απασχολούν συγγενείς αριστερών, ταλαιπωρούσε αφάνταστα τους νεαρούς άρρενες συγγενείς αριστερών κατά τη στρατιωτική τους θητεία και πολλά ακόμη. Κλειδί σε όλα, ο σεβασμός της θολής έννοιας «εθνικοφροσύνη», την οποία το κράτος είχε αυθαίρετα ορίσει ως κριτήριο για όλη τη δημόσια ζωή. «Μιάσματα» οι αριστεροί κατά το κριτήριο αυτό και «εγκληματικοί» συνοδοιπόροι τους όσοι κεντρώοι τόλμησαν να σχολιάσουν το ανελεύθερο καθεστώς.
Ο θρόνος, κεντρικός άξονας της συνωμοσίας αυτής, εμπόδισε μέχρι και τον πρωθυπουργό τότε, Κωνσταντίνο Καραμανλή, να απομακρύνει από καίριες επιτελικές θέσεις, το 1957, τους μετέπειτα ηγέτες της χούντας του 1967.
Τα νεανικά χρόνια
Εμβληματική προσωπικότητα και σύμβολο στον αγώνα αυτής της μαχόμενης πολιτικά Αριστεράς, στάθηκε ο Ηλίας Ηλιού.
Ικανότατος δικηγόρος και βαθύτατα καλλιεργημένος άνθρωπος, ήπιων πολιτικών προσεγγίσεων και μεγάλης αντοχής στα επιχειρήματά του κατά τον διάλογο με τους πολιτικούς αντιπάλους. Μεταξύ πολλών άλλων αριστερών ηγετών της εποχής, όπως του γιατρού Γιάννη Πασαλίδη, του επίσης δικηγόρου Σταύρου Ηλιόπουλου, ο Ηλίας Ηλιού κατάφερε με εξαιρετικές δυσκολίες να εμπνεύσει τους πολιτικούς φίλους της Αριστεράς, ότι αξίζει να γίνει μια μεγάλη προσπάθεια διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων γι’ αυτούς, παρά το κυρίαρχο όργιο του παρακράτους.
Γεννημένος το 1904 στο Κάστρο (Μύρινα) της Λήμνου, από οικογένειες που μετείχαν πολύ ενεργά στο ευρύ πλαίσιο του τότε ελληνικού κοσμοπολιτισμού, είτε ως εμπορική δραστηριότητα είτε ως ευχέρεια μετακινήσεων, ανανέωσε και διαμόρφωσε προσωπικά τις οικογενειακές πολιτικές και πολιτισμικές νοοτροπίες, συνδεδεμένες με τις τότε δημοκρατικές διεκδικήσεις του βενιζελισμού, αλλά και με τις πνευματικές διεκδικήσεις του δημοτικισμού.
Από νεαρός, ως συνεργάτης και του φιλολογικού περιοδικού «Ο Νουμάς», θέτει ένα καίριο ερώτημα στον εαυτό του για τις σπουδές που θα ακολουθούσε, μεταξύ Φιλολογίας και Νομικής. Κυριάρχησε η δεύτερη, πιθανώς λόγω της πεποίθησης ότι τα νομικά ερμηνεύουν πιο πραγματιστικά την ανθρώπινη ύπαρξη.
Παντρεύεται την Ελευθερία Καλδή, κόρη του βουλευτή Λέσβου και Λήμνου, Γεωργίου Καλδή, του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Αποκτούν δύο παιδιά, τον ιστορικό Φίλιππο Ηλιού (1931-2004) και τη Μαίρη (1934-) η οποία θα ζήσει από το 1950 στην Ελβετία.
Είσοδος στην πολιτική
Ως δικηγόρος στη Λέσβο συμμετέχει και πολιτεύεται με το Αγροτικό Εργατικό Κόμμα του Αλεξάνδρου Παπαναστασίου το 1932. Από το 1935 ζει και δικηγορεί στην Αθήνα και αναλαμβάνει τη θέση συμβούλου στη ΓΣΕΕ. Στο δημοψήφισμα της χρονιάς εκείνης τάσσεται δημοσίως και μαχητικώς υπέρ της αβασίλευτης Δημοκρατίας.
Το 1937, στο πλαίσιο της πνευματικής του καλλιέργειας και της κοινωνικής ευαισθησίας του, δημοσιεύει πρωτοποριακό κείμενο με τίτλο «Κουτιών εγκώμιον» (σήμερα στο Ηλίας Φ. Ηλιού, «Κριτικά κείμενα για την Τέχνη, 1925-1937», Θεμέλιο 2005). Σε αυτό υπερασπίζεται τις πολυκατοικίες, ως αρχιτεκτονική avant garde, τη ζωή και τις ανέσεις σε αυτές, σε σχέση με τα φτωχόσπιτα και παραπήγματα τα οποία στέγαζαν στην Αθήνα και στον Πειραιά τον κόσμο του μόχθου. Δραστηριοποιείται στο ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής και γίνεται μέλος του ΚΚΕ το 1945 μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, όσο το κόμμα είναι ακόμη νόμιμο, έως τον Δεκέμβριο του 1947. Αναλαμβάνει και εκείνος την υπεράσπιση στελεχών του ΚΚΕ, αλλά και απλών φίλων του ΕΑΜ, στις εκατοντάδες δίκες μέσω των οποίων, προ του εμφυλίου πολέμου, διώκεται απηνώς η εαμική αντίσταση.
Εκτοτε συνδέει την τύχη του με τον διωκόμενο κόσμο της ευρείας Αριστεράς. Διώκεται και εξορίζεται από το 1947 έως το 1956 σε Ικαρία, Μακρόνησο, Αη Στράτη.
Η δράση του στη Βουλή
Το 1951 εκλέγεται –εξόριστος– βουλευτής Λέσβου και Λήμνου, της νεότευκτης ΕΔΑ, αλλά του απαγορεύεται η συμμετοχή στη λειτουργία του Κοινοβουλίου. Επανεκλέγεται το 1956 και συμμετέχει κανονικά στις λειτουργίες της Βουλής. Το 1958 και έως τη χούντα του 1967 αναλαμβάνει την καίρια θέση του κοινοβουλευτικού εκπροσώπου της ΕΔΑ. Στις εκλογές του 1964 εκλέγεται βουλευτής Α΄ Αθηνών.
Την 21η Απριλίου 1967 συλλαμβάνεται και κακοποιείται από τους χουντικούς βάναυσα στον Ιππόδρομο, παρά τα σοβαρότατα προβλήματα υγείας που είχε.
Στην εξαιρετική βιογραφία του, που έγραψε ο Ηλίας Νικολακόπουλος, με τίτλο «Ηλίας Ηλιού» (Ιδρυμα της Βουλής, 2017), παρατίθενται τεκμήρια μεγάλης σπανιότητας και μεγάλης ουσίας όσον αφορά τα άμεσα και έμμεσα προβλήματα και αδιέξοδα της πολιτικής κατά τη μετεμφυλιακή περίοδο, όπως αναλυτικά δελτία παρακολούθησης του Ηλία Ηλιού, τον Σεπτέμβριο του 1961, έναν μήνα πριν από τις λεγόμενες εκλογές «βίας και νοθείας».
Εκεί καταγράφονται λεπτομερέστατα η καθημερινή, μη πολιτική του δραστηριότητα, οι επισκέψεις του στα καφέ «Λουμίδη» και «Μπραζίλιαν», οι περίπατοι με τη σύζυγό του, αλλά και η αδυναμία των μυστικών υπηρεσιών να τον εντοπίσουν μετά την είσοδό του σε ένα κτίριο με δύο εισόδους. Ετσι αντιλαμβανόμαστε ότι εάν ο Ηλίας Ηλιού υφίστατο τέτοια πίεση από την αστυνομία, ως «κρατική απειλή», τότε η πολιτική σύνδεση των «απλών» πολιτών με την ΕΔΑ και ιδιαίτερα στην επαρχία και την ύπαιθρο θα ήταν μια κόλαση.
Παράλληλα με τα δικαιώματα, ο Ηλιού χειρίστηκε και αντιμετώπισε, μαζί με άλλα σημαντικά στελέχη της τότε ελληνικής Αριστεράς, ζητήματα ιδεολογικά, τα οποία αφορούσαν έναν εσωτερικό αγώνα ταυτότητας, ο οποίος οριζόταν μεταξύ επιμονής του συνδεδεμένου με την ΕΔΑ παράνομου ΚΚΕ στην κομμουνιστική ιδεολογία και ενός μεγάλου μέρους της εν Ελλάδι ηγεσίας της ΕΔΑ, που έβλεπε θετικά τη διεύρυνση του κόμματος και στον ευρύτερο δημοκρατικό χώρο. Αγώνας δύσκολος και μάλλον αδιέξοδος, σε μια χώρα που η ιδεολογία έπονταν της ανάγκης διαχείρισης μιας πολύ δύσκολης πολιτικής καθημερινότητας.
Ωστόσο κατά τον Νικολακόπουλο, ο Ηλιού κινήθηκε, σαφώς πρωτοποριακά και πρώιμα, προς έναν δυτικό μαρξισμό, με ό,τι αυτό σήμαινε για την Ευρώπη της εποχής αλλά και για το μετεμφυλιακό ΚΚΕ.
Η αντίδραση στο εκλογικό ζενίθ της ΕΔΑ
Το εξαιρετικά υψηλό ποσοστό της ΕΔΑ στις εκλογές του Μαΐου 1958 (24,4%) πυροδοτεί επιθέσεις εναντίον της ως κομμουνιστικό φερέφωνο, όπως και διαδικασίες διαμόρφωσης κυβερνητικού αστικού σχήματος της Ενώσεως Κέντρου (Ε.Κ). Στις εκλογές του 1961 η ΕΔΑ, αλλά και η νεότευκτη Ε.Κ., αποτελούν προεκλογικό στόχο του παρακράτους και η πυροδότηση του «Ανένδοτου» αγώνα από το Κέντρο μεταφέρει την πολιτική σύγκρουση στο εσωτερικό του αστικού κόσμου.
Ο στρατός ενεργοποιεί τα ακραία αντιδημοκρατικά αντανακλαστικά του, που κορυφώνονται λόγω της διακυβέρνησης της χώρας από το Κέντρο.
Το μεταρρυθμιστικό έργο της Ε.Κ. στηρίζεται από την ΕΔΑ και το υποτιθέμενο σαμποτάζ σε μονάδα πυροβολικού στον Εβρο αποτελεί ένα από τα πρώτα καταστροφικά δείγματα των στόχων του στρατού. Ο Ηλιού θαρραλέα καταγγέλλει, τον Ιούνιο του 1965, τον συνταγματάρχη Γ. Παπαδόπουλο ως οργανωτή της ανωμαλίας. Στα Ιουλιανά του 1965 η νεολαία της Ε.Κ., η ΕΔΗΝ και η νεολαία Λαμπράκη της ΕΔΑ θα διαδηλώσουν μαζί κατά της «αποστασίας», ορίζοντας έτσι ένα ευρύ σχήμα «Κεντροαριστεράς», που θα υποστηριχθεί πολιτικά τόσο κατά την αντίσταση στη χούντα όσο και μεταδικτατορικά.
Το αποτύπωμα του Ηλία Ηλιού
Σε προσωπικό επίπεδο πλήττεται όχι το σθένος του αλλά η υγεία του Ηλιού, κατά τη σύλληψή του και κατά την κράτησή του στα κρατητήρια και στις εξορίες της δικτατορίας. Οι δεσμώτες τού επιφύλασσαν βάρβαρη και ανέντιμη συμπεριφορά, ανάλογη της ηθικής και πολιτικής πίεσης που επέφερε σ’ αυτούς ο έντιμος πολιτικός λόγος του. Μεταδικτατορικά, η ποιοτική παρουσία του θα συνεχιστεί στη Βουλή, ωστόσο τα μονοπάτια είχαν αλλάξει και οι θυμικοί αλαλαγμοί των «απλοϊκών» λύσεων στην ευρεία Κεντροαριστερά θα κυριαρχήσουν.
Απέναντι στα μεγάλα πολιτικά και άλλα αδιέξοδα της «βουβής» δεκαετίας του 1950, ο έντιμος λόγος και το σθένος του Ηλιού ενίσχυσαν ηθικά συνειδήσεις και αντοχές, επιτυγχάνοντας πολιτικές αναπνοές και ελπίδες. Στην πολυφωνική και δημοκρατική Μεταπολίτευση, οι δομημένες διεκδικήσεις του Ηλιού, ο οποίος πέθανε στις 25 Ιανουαρίου 1985, θεωρήθηκαν «ξεπερασμένες» και υποσκελίσθηκαν από εμφατικές καταγγελίες, που στόχο είχαν τη ρευστότητα παρά τις δομημένες λύσεις.
(Το σύντομο αυτό σημείωμα, ας θεωρηθεί ένας ελάχιστος φόρος τιμής στη μνήμη των φίλων και δασκάλων, Φιλίππου Η. Ηλιού και Ηλία Νικολακόπουλου).
* Ο κ. Τάσος Σακελλαρόπουλος είναι ιστορικός, υπεύθυνος του Ιστορικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
