Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 οι σχέσεις μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων –των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ενωσης–, καθώς και των δύο πολιτικοστρατιωτικών συνασπισμών που τελούσαν υπό την ηγεσία τους (του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας) ήταν εξαιρετικά τεταμένες. Η διαρκής επιδείνωση των αμερικανοσοβιετικών σχέσεων τροφοδοτούνταν, πέρα από τον γεωπολιτικό και ιδεολογικό ανταγωνισμό, από αμοιβαία δυσπιστία και το αίσθημα του φόβου και της αγωνίας για τη διολίσθηση –από πρόθεση ή λάθος υπολογισμό– σε έναν πυρηνικό πόλεμο. Η οξεία ρητορική και η επιθετική προπαγάνδα επιβάρυναν ακόμη περισσότερο το ήδη βεβαρημένο κλίμα. Από το 1981 ο Αμερικανός πρόεδρος Ρόναλντ Ρέιγκαν εγκαινίασε τακτικές ψυχολογικού πολέμου και πιέσεων εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης, ενώ οι Σοβιετικοί επιχείρησαν να υπονομεύσουν τη στρατηγική και τη συνοχή του ΝΑΤΟ, υποστηρίζοντας υπογείως αντιπυρηνικά – φιλειρηνικά κινήματα ειρήνης και καταγγέλλοντας τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ για πολεμοκαπηλία.
Ανάπτυξη νέων πυρηνικών όπλων
Βασικό σημείο αντιπαράθεσης ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις αποτελούσε η πυρηνική στρατηγική, καθώς κάθε πλευρά προσπαθούσε να εξασφαλίσει υπεροχή. Σε μείζονα εστία έντασης είχε αναδειχθεί το ζήτημα των λεγόμενων «ευρωπυραύλων», δηλαδή ο ανταγωνισμός των δύο υπερδυνάμεων στο πεδίο των πυρηνικών όπλων μέσου και ενδιάμεσου βεληνεκούς, οπλοσυστημάτων σχεδιασμένων για επιθέσεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Πρώτοι οι Σοβιετικοί είχαν ξεκινήσει το 1977-78 την αντικατάσταση παλαιότερων τέτοιων πυραύλων με τους πολύ πιο εξελιγμένους SS-20, που είχαν τη δυνατότητα να πλήττουν στόχους στη Δυτική Ευρώπη με ακρίβεια και πολλαπλές πυρηνικές κεφαλές. Καθώς αυτό προκάλεσε έντονη ανησυχία στο ΝΑΤΟ, ότι η πυρηνική ισορροπία στο επίπεδο των πυραύλων μέσου και ενδιάμεσου βεληνεκούς θα διαταρασσόταν, η Συμμαχία υιοθέτησε τη «διπλή απόφαση» του Δεκεμβρίου 1979, με την οποία δόθηκε το πράσινο φως για την τοποθέτηση, σε επιλεγμένες δυτικοευρωπαϊκές χώρες, των νέων αμερικανικών πυραύλων Pershing II και Cruise, ως απάντηση στην απειλή των SS-20. Η απόφαση εκείνη άφηνε ένα χρονικό περιθώριο για διαπραγματεύσεις μεταξύ των υπερδυνάμεων, με την ελπίδα να επιτευχθεί συμφωνία επί τη βάσει της απόσυρσης των SS-20 και της ακύρωσης της ανάπτυξης των Pershing ΙΙ και Cruise. Σε περίπτωση αδυναμίας εξεύρεσης διπλωματικής λύσης, οι νέοι αμερικανικοί πύραυλοι θα κατέφθαναν στη Δυτική Ευρώπη το φθινόπωρο του 1983.
Η σοβιετική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία εξέλαβε την επικείμενη άφιξη των νέων αμερικανικών πυραύλων Pershing II και Cruise στη Δυτική Ευρώπη ως ιδιαίτερα σοβαρή απειλή για την ασφάλεια της Σοβιετικής Ενωσης.
Με δεδομένη και την απροθυμία των Σοβιετικών να συζητήσουν σοβαρά μια τέτοια λύση και τη συνεπακόλουθη αδυναμία επίτευξης συμφωνίας μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων για το ζήτημα των «ευρωπυραύλων» στη δεδομένη συγκυρία, το 1983 αποτέλεσε μια χρονιά ακραίας ψυχροπολεμικής έντασης. Μάλιστα, το κλίμα επιβαρύνθηκε περαιτέρω και από μεμονωμένα επεισόδια, όπως η κατάρριψη της νοτιοκορεατικής επιβατικής πτήσης KAL 007 από σοβιετικά μαχητικά και η εισβολή των ΗΠΑ στη Γρενάδα. Ωστόσο, το σημαντικότερο ήταν ότι η σοβιετική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία εξέλαβε την επικείμενη άφιξη των νέων πυραύλων στη Δυτική Ευρώπη ως ιδιαίτερα σοβαρή απειλή για την ασφάλεια της Σοβιετικής Ενωσης.
Οι σοβιετικές ανησυχίες
Οι Pershing II, λόγω της ακρίβειας και της πολύ μεγάλης ταχύτητάς τους, και οι Cruise, λόγω του μεγάλου τους βεληνεκούς και της δυσκολίας ανίχνευσής τους, αποτέλεσαν έναν φονικό συνδυασμό: οι μεν Cruise μπορούσαν απαρατήρητοι να διανύσουν την απόσταση έως τους στόχους τους, ακολουθούμενοι αργότερα από Pershing II, οι οποίοι σε λίγα λεπτά μπορούσαν να πλήξουν στόχους εντός σοβιετικού εδάφους, πριν προλάβει να αντιδράσει – ανταπαντήσει η Σοβιετική Ενωση. Δηλαδή, οι Σοβιετικοί φοβούνταν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες αποκτούσαν ένα πολύ σοβαρό πλεονέκτημα στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών, με τη δυνατότητα εξαπόλυσης αιφνιδιαστικού πρώτου πλήγματος (first-strike capability) με σχετικά μικρό ρίσκο μιας άμεσης –τουλάχιστον συμμετρικής, δηλαδή στο ευρωπαϊκό θέατρο επιχειρήσεων– σοβιετικής απάντησης. Επίσης, ότι οι εξελιγμένοι αυτοί πύραυλοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για χειρουργικά πλήγματα «αποκεφαλισμού» (decapitation) της σοβιετικής πολιτικής, κομματικής και στρατιωτικής ηγεσίας με χρήση πυρηνικών όπλων.
Παρότι υπερβολικοί, οι φόβοι αυτοί ήταν δηλωτικοί του τρόπου που το σοβιετικό καθεστώς αντιμετώπισε την έλευση των νέων αμερικανικών πυραύλων: θεωρήθηκε απόπειρα εκφοβισμού, αλλά και ενδεικτική των προθέσεων των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ για την υιοθέτηση μιας πολύ πιο επιθετικής πυρηνικής στρατηγικής. Ο φόβος αυτός ενισχύθηκε από το γεγονός ότι το σοβιετικό σύστημα αεράμυνας και έγκαιρης προειδοποίησης είχε σοβαρές τεχνολογικές αδυναμίες. Ως απάντηση, η Σοβιετική Ενωση αφενός ενίσχυσε την ετοιμότητα των πυρηνικών της δυνάμεων, αφετέρου κινητοποίησε τα δίκτυα κατασκοπείας της και έθεσε επί ποδός πολέμου όλες τις σοβιετικές και συμμαχικές της υπηρεσίες πληροφοριών, προετοιμάζοντας μια γιγαντιαία επιχείρηση συλλογής πληροφοριών: την επιχείρηση RYaN (γνωστή και ως VRYaN ή RIaN), που αποσκοπούσε στην έγκαιρη ανίχνευση τυχόν ενδείξεων που θα υποδήλωναν ότι μια αιφνιδιαστική πυρηνική επίθεση της Δύσης ήταν επικείμενη. Ηταν σε αυτό το περιβάλλον ακραίας σοβιετικής ανασφάλειας και καχυποψίας, καθώς και ετοιμότητας αντίδρασης σε τυχόν πυρηνικό πλήγμα της Δύσης, που έλαβε χώρα η να-τοϊκή άσκηση Able Archer 83.
Μια άσκηση με εξαιρετικά ρεαλιστικό χαρακτήρα
Η άσκηση Able Archer 83 διεξήχθη από το ΝΑΤΟ τον Νοέμβριο του 1983 προκειμένου να προσομοιώσει τα στάδια κλιμάκωσης ενός πυρηνικού πολέμου. Δηλαδή, στόχος της ήταν η προσομοίωση της διαδικασίας μεταφοράς και διαχείρισης πυρηνικών δυνάμεων υπό συνθήκες κρίσης. Επρόκειτο για μια ετήσια άσκηση που είχε σκοπό την προετοιμασία των δυτικών δυνάμεων για πιθανή πυρηνική σύγκρουση, αλλά το 1983 το γενικότερο κλίμα που επικρατούσε και ο τρόπος και οι συνθήκες διεξαγωγής της άσκησης τής προσέδωσαν έναν εξαιρετικά ρεαλιστικό χαρακτήρα, προκαλώντας ιδιαίτερη ανησυχία στη Σοβιετική Ενωση. Το ΝΑΤΟ προχώρησε σε εικονικές διαδικασίες μεταφοράς – διασποράς και χειρισμού πυρηνικών κεφαλών και, γενικότερα, έλαβαν χώρα ιδιαίτερα ρεαλιστικές κινήσεις που αφορούσαν σενάριο μιας πυρηνικής κρίσης ή σύγκρουσης (όπως η μεταφορά και διασπορά μη οπλισμένων πυρηνικών κεφαλών σε διάφορα σημεία στη Δυτική Γερμανία και η προσομοίωση διαβίβασης εντολών για εξαπόλυση πυρηνικού πλήγματος). Ταυτόχρονα, αμερικανικά αεροσκάφη προχώρησαν σε ασκήσεις φόρτωσης, μεταφοράς και άφεσης πυρηνικών όπλων, μεταφέροντας μάλιστα ρεαλιστικά μοντέλα πυρηνικών κεφαλών. Πρέπει να σημειωθεί ότι η άσκηση Able Archer 83 ήταν μία από τις πολλές (τουλάχιστον έξι) ασκήσεις που διεξήγαγε το ΝΑΤΟ το φθινόπωρο του 1983 υπό την «ομπρέλα» της ευρύτερης άσκησης Autumn Forge 83, η οποία προσομοίαζε έναν πόλεμο στην Ευρώπη μεταξύ του ΝΑΤΟ κι ενός αντίπαλου συνασπισμού (του «Πορτοκαλί Συμφώνου»).
Κίνδυνος διολίσθησης σε θερμό επεισόδιο
Παρότι η Able Archer 83 ολοκληρώθηκε χωρίς περαιτέρω επεισόδια, σύντομα υπήρξαν φήμες και διαρροές για τη σοβιετική στάση και διατυπώθηκαν εκτιμήσεις ότι η σοβιετική ηγεσία, βλέποντας τις προετοιμασίες του ΝΑΤΟ, ανησύχησε ότι η άσκηση θα μπορούσε να αποτελεί προκάλυμμα για μια αιφνιδιαστική επίθεση. Λίγο πριν και κατά τη διάρκεια της άσκησης η Μόσχα διέταξε τη διασπορά των σοβιετικών πυρηνικών δυνάμεων, έθεσε τις σοβιετικές πυρηνικές και άλλες στρατιωτικές δυνάμεις σε κατάσταση συναγερμού και ενίσχυσε περαιτέρω τις δραστηριότητες παρακολούθησης του αντιπάλου. Τα σοβιετικά και τα άλλα δίκτυα πληροφοριών του Συμφώνου της Βαρσοβίας παρακολουθούσαν στενά τις κινήσεις του ΝΑΤΟ, προσπαθώντας να εντοπίσουν ενδείξεις επικείμενης επίθεσης. Η αυξημένη σοβιετική ανησυχία και νευρικότητα αύξαναν σημαντικά τον κίνδυνο ενός μεμονωμένου πυρηνικού επεισοδίου (όπως μια μη εξουσιοδοτημένη χρήση πυρηνικών όπλων) ή και της διολίσθησης σε μια πιο εκτεταμένη πυρηνική ανταλλαγή, με απρόβλεπτες συνέπειες για την ειρήνη στην Ευρώπη και στον κόσμο. Πάντως, ένα από τα βασικά ερωτήματα που ανέκυψαν ήδη από παλιότερα και για το οποίο η σύγχρονη έρευνα δεν έχει καταφέρει ακόμη να δώσει οριστική απάντηση, είναι σε ποιο βαθμό το Κρεμλίνο ερμήνευσε πραγματικά την άσκηση ως πιθανή προετοιμασία του ΝΑΤΟ για έναν αιφνιδιαστικό πυρηνικό πόλεμο, ή αν οι σοβιετικές φοβίες αποτελούσαν, σε μεγάλο βαθμό, μια ακόμη πτυχή της σοβιετικής αντιπυρηνικής προπαγάνδας και προσπάθειας χειραγώγησης της Δύσης. Είναι δύσκολο να εξαχθεί σαφές και οριστικό συμπέρασμα, καθώς πολλά σοβιετικά έγγραφα της εποχής παραμένουν απόρρητα και δεν έχει βρεθεί επαρκής αριθμός αρχειακών τεκμηρίων που να επιβεβαιώνουν πλήρως (ή να διαψεύδουν) τη μία ή την άλλη άποψη.
Το ΝΑΤΟ προχώρησε σε μεταφορά και διασπορά μη οπλισμένων πυρηνικών κεφαλών σε διάφορα σημεία στη Δυτική Γερμανία και σε προσομοίωση διαβίβασης εντολών για εξαπόλυση πυρηνικού πλήγματος.
Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η άσκηση Able Archer 83 και γενικότερα οι εξελίξεις του 1983 κατέδειξαν με ενάργεια ότι οι κλιμακούμενοι πυρηνικοί εξοπλισμοί για την επίτευξη υπεροχής, οι παρανοήσεις και η έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων μπορούσαν να έχουν καταστροφικά αποτελέσματα. Η ανάγκη για την εξασφάλιση ικανής πυρηνικής αποτροπής (όπως την αντιλαμβανόταν η κάθε υπερδύναμη και οι αντίστοιχες συμμαχίες) έναντι του αντιπάλου οδηγούσε σε πρακτικές που μπορούσαν εύκολα να παρερμηνευθούν ως προετοιμασίες επίθεσης, παρά ως μέτρα άμυνας – εξισορρόπησης. Ετσι, ακόμη και η προεδρία Ρέιγκαν αναγνώρισε την ανάγκη για αποφυγή πρόσθετων εντάσεων ώστε να αποφευχθούν τα χειρότερα. Μετά την άνοδο στην ηγεσία της Σοβιετικής Ενωσης του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ το 1985, αμφότερες οι υπερδυνάμεις επέδειξαν διάθεση συνεργασίας και οικοδόμησης σχέσεων αμοιβαίας εμπιστοσύνης για την προώθηση μέτρων μείωσης των πυρηνικών εξοπλισμών. Στα τέλη του 1987 υπογράφηκε η συνθήκη για τις Πυρηνικές Δυνάμεις Μέσου Βεληνεκούς (INF Treaty). Με τη συνθήκη αυτή οι δύο υπερδυνάμεις έθεσαν οριστικό τέλος στη σχεδόν δεκαετή «κρίση των ευρωπυραύλων», υιοθετώντας τη «μηδενική λύση», δηλαδή την καταστροφή των πυρηνικών όπλων μέσου και ενδιάμεσου βεληνεκούς (SS-20, Pershing II, Cruise) και την απαγόρευση τοποθέτησης νέων ανάλογων συστημάτων στην Ευρώπη.
Κατεδείχθη ότι οι κλιμακούμενοι πυρηνικοί εξοπλισμοί για την επίτευξη υπεροχής, οι παρανοήσεις και η έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων μπορούσαν να έχουν καταστροφικά αποτελέσματα.
*Ο κ. Διονύσης Χουρχούλης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
