ΕΧΟΥΜΕ ΜΑΘΕΙ να σκεφτόμαστε την ανατολική Μεσόγειο ως μια γειτονική μας περιοχή του κόσμου που σφραγίζεται από αστάθεια και ανταγωνισμούς. Ομως δεν ήταν, και δεν είναι, μόνο αυτό. Ηταν και τόπος ανάπτυξης ενός εκτεταμένου οικοσυστήματος διαφορετικών και δυναμικών κοινοτήτων που συνυπήρχαν –όχι πάντα αρμονικά– διαφορετικοί πολιτισμοί, γλώσσες και θρησκείες. Σε αυτό το μωσαϊκό της πολυεθνοτικής συνύπαρξης υπήρχαν ακτινοβόλες ελληνικές κοινότητες: σε λιμάνια και σε πόλεις όπως η Αλεξάνδρεια, το Κάιρο, η Κωνσταντινούπολη και η Σμύρνη.
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ, ΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ, ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ,
ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΚΑΙ ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟΤΥΠΩΝΟΥΝ ΣΤΙΓΜΕΣ ΜΙΑΣ ΖΩΗΣ ΠΟΥ ΑΝΗΚΕΙ ΠΙΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ.
Τα Ελληνικά Ιστορικά Αρχεία της Ανατολικής Μεσογείου αποτελούν μια νέα ερευνητική και αρχειακή πρωτοβουλία για την ανάδειξη της ιστορίας τους κατά τη διάρκεια του 19ου και 20ού αιώνα. Οχι μέσα από ηρωικές αφηγήσεις, αλλά μέσα από τη ροή της καθημερινότητας: τις εμπορικές σχέσεις, τα εκπαιδευτικά συστήματα, τα οικογενειακά έγγραφα και τις φωτογραφίες που αποτύπωσαν τις στιγμές μιας ζωής που ανήκει πια στην ιστορία.
Αυτές οι μικρές και συχνά ανεξερεύνητες πτυχές της καθημερινής ζωής αναδεικνύουν όχι έναν «μονοσήμαντο ελληνικό κόσμο», αλλά την πολυπλοκότητα και την ποικιλομορφία του ελληνισμού στην ανατολική Μεσόγειο. Πίσω από τα ΕΛΙΑΜ βρίσκονται τρεις επιστήμονες: ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ, ο ιστορικός Αγγελος Νταλαχάνης που είχε και την αρχική ιδέα, και η οπτική ανθρωπολόγος Ειρήνη Χρυσοχέρη. Οι τρεις τους μοιράζονται ένα κοινό όραμα: τη διάσωση και την ανάδειξη αυτού του πολύτιμου κομματιού της ελληνικής –και όχι μόνο– ιστορίας. Για αυτόν τον λόγο ζήτησαν από Αιγυπτιώτες, Μικρασιάτες και άλλους Ελληνες που κατάγονται, έζησαν ή ζουν ακόμα στην Εγγύς Ανατολή, να τους επιτρέψουν να φωτογραφίσουν ιστορικά τεκμήρια που βρίσκονται στα σπίτια τους.
Οπως περιγράφει η Ειρήνη Χρυσοχέρη, διδάκτωρ του Goldsmiths University of London, «μέχρι στιγμής έχουμε έρθει σε επαφή με 15 οικογένειες μέσα από προσωπικές γνωριμίες. Τις περισσότερες φορές το υλικό που διαθέτουν είναι φωτογραφίες, έγγραφα και μικροπράγματα που είναι αποθηκευμένα σε κάποιο συρτάρι, κάποιο ντουλάπι. Ορισμένες φορές είναι φανερό πως τα έγγραφα, οι φωτογραφίες και τα αντικείμενα παρέμειναν ανέγγιχτα, δηλαδή ήταν στις ίδιες συσκευασίες με τις οποίες μεταφέρθηκαν με την έλευση των οικογενειών στην Ελλάδα».
ΤΑ ΕΓΓΡΑΦΑ, ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΠΑΡΕΜΕΙΝΑΝ ΑΝΕΓΓΙΧΤΑ, ΣΤΙΣ ΙΔΙΕΣ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΕΣ ΜΕ ΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΜΕΤΑΦΕΡΘΗΚΑΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.
Αυτή η φροντίδα αποκαλύπτει κάτι περισσότερο από την καθαυτήν αξία των αντικειμένων. Δείχνει την επιθυμία των ανθρώπων για τη διατήρηση ενός δεσμού, συναισθηματικού και ψυχικού, με το παρελθόν. Η επίγνωση αυτή υπαγορεύει στα ΕΛΙΑΜ μια σχέση εμπιστοσύνης και συνεργασίας με τις οικογένειες που θέλουν να μοιραστούν αυτήν την ιστορία τους και να την καταστήσουν ορατή στη δημόσια σφαίρα.
Η διαδικασία περιλαμβάνει την επιλογή, τη φωτογράφιση ή την ψηφιοποίηση προσωπικών τεκμηρίων, όπως φωτογραφίες, φιλμ, αλληλογραφίες και άλλα αντικείμενα. Οπως σημειώνει ο Αλέξανδρος Κιτροέφ, ομότιμος καθηγητής ιστορίας του Haverford College των ΗΠΑ, «για την ώρα το υλικό προέρχεται κυρίως από την Αλεξάνδρεια και το Κάιρο αλλά υπάρχουν σχέδια για να ενταχθεί άμεσα υλικό από άλλες πόλεις: τη Κωνσταντινούπολη, την Τάντα, την Ισμαηλία, την Ιερουσαλήμ. Επίσης είναι γνωστό πως υπήρχε σημαντική ελληνική παρουσία στη Συρία μέχρι τον πρόσφατο πόλεμο εκεί. Ελπίζουμε ότι θα καλύψουμε τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό, από την Αίγυπτο έως και τη σημερινή Τουρκία».
Οι φωτογραφίες, η αλληλογραφία
και τα «παλιόχαρτα»
Οπως εξηγεί ο Αγγελος Νταλαχάνης, κύριος ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Ερευνας της Γαλλίας (CNRS), οι πολυετείς έρευνες της ομάδας γύρω από την ελληνική παρουσία στην ανατολική Μεσόγειο ανέδειξαν δύο βασικά ζητήματα, ένα πρακτικό και ένα επιστημολογικό. «Το πρακτικό αφορά την έλλειψη ευαισθησίας ή γνώσης που συχνά υπάρχει σχετικά με τι να κάνουμε “παλιά” προσωπικά και οικογενειακά έγγραφα, φωτογραφίες και άλλα ιστορικά τεκμήρια. Οι ερευνητές γίνονται συχνά μάρτυρες κακοδιαχείρισης αυτών των πολύτιμων τεκμηρίων είτε πρόκειται για φωτογραφικά άλμπουμ, είτε για αλληλογραφία ή άλλα “παλιόχαρτα” που συχνά καταλήγουν σε κάποιο κάδο απορριμμάτων έπειτα από κάποια μετακόμιση ή για όποιον άλλο λόγο».
ΤΑ ΦΙΛΜ ΑΥΤΑ ΕΧΟΥΝ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΑΞΙΑ ΓΙΑ ΜΑΣ, ΟΧΙ ΜΟΝΟ ΓΙΑΤΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΟΥΝ ΑΠΛΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ, ΑΛΛΑ ΚΥΡΙΩΣ ΛΟΓΩ ΤΗΣ ΣΠΑΝΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥΣ.
Αναλύοντας το επιστημολογικό ζήτημα, ο κ. Νταλαχάνης προσθέτει: «Το επιστημολογικό ζήτημα σχετίζεται με το τι είδους ανθρωπιστικές επιστήμες μας ενδιαφέρουν. Αν θέλουμε να σκεφτούμε γύρω από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων χρειαζόμαστε πρόσβαση σε αρχειακό υλικό (φωτογραφίες, έγγραφα, φιλμ, συνεντεύξεις κ.τ.λ.) που να αποτυπώνει αυτές τις εμπειρίες. Αυτό το υλικό δεν βρίσκεται απαραίτητα σε θεσμικά οργανωμένα αρχεία αλλά στα σπίτια των ανθρώπων στην Ελλάδα, στην Αίγυπτο και αλλού».
Ανάμεσα στα τεκμήρια που έχουν συλλέξει τα ΕΛΙΑΜ, ορισμένα ξεχωρίζουν για τη μοναδικότητα και τη συναισθηματική τους αξία. Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι μια σειρά από φιλμ Super 8, τα οποία βρέθηκαν στοιβαγμένα σε μια κούτα, έτοιμα να πεταχτούν. Οπως περιγράφει η Ειρήνη Χρυσοχέρη: «Τα φιλμ αυτά έχουν ιδιαίτερη αξία για μας, όχι μόνο γιατί καταγράφουν απλές οικογενειακές στιγμές, αλλά κυρίως λόγω της σπανιότητάς τους. Είναι γνωστό ότι τέτοιου είδους υλικό ήταν περιορισμένης διαθεσιμότητας, καθώς οι μηχανές κινηματογράφησης είχαν υψηλό κόστος και ήταν προνόμιο κυρίως των εύπορων οικογενειών».
Η κυρία Ειρήνη, σήμερα 99 ετών, μας αφηγήθηκε την ιστορία της ζωής της, η οποία περιλαμβάνει την παιδική της ηλικία στην Κάσο έως την ηλικία των 11 ετών, τα χρόνια που έζησε στην Ισμαηλία από το 1937 έως το 1962, καθώς και την περίοδο της παραμονής της στην Αθήνα για 10 χρόνια πριν επιστρέψει στην Κάσο το 1972.
Μια άλλη συγκινητική ιστορία είναι αυτή της Ειρήνης Σακέλλη, την οποία συνάντησαν στην Κάσο. Οπως αφηγείται η οπτική ανθρωπολόγος: «Η κυρία Ειρήνη, σήμερα 99 ετών, μας αφηγήθηκε την ιστορία της ζωής της, η οποία περιλαμβάνει την παιδική της ηλικία στην Κάσο έως την ηλικία των 11 ετών, τα χρόνια που έζησε στην Ισμαηλία από το 1937 έως το 1962, καθώς και την περίοδο της παραμονής της στην Αθήνα για 10 χρόνια πριν επιστρέψει στην Κάσο το 1972. Οι διαδρομές της καλύπτουν την Ανατολική Μεσόγειο σε μια μακρά χρονική περίοδο και τέτοιες μαρτυρίες είναι πολύτιμες, για όσα χρόνια ακόμα μπορούμε ακόμα να τις έχουμε».
Ενώνoντας τις κοινότητες
Η ζωή στις ελληνικές κοινότητες της ανατολικής Μεσογείου δεν περιοριζόταν μόνο στην οικογενειακή καθημερινότητα, καθώς δημόσιες δραστηριότητες και κοινοτικοί θεσμοί έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία δεσμών και στην καλλιέργεια της αίσθησης του «ανήκειν». Οπως σημειώνει ο Αλέξανδρος Κιτροέφ: «Βλέπουμε επίσης τον ρόλο κάποιων θεσμών και διεργασιών που δεν έχουν μελετηθεί όσο θα έπρεπε και είναι κομβικοί στην κατανόηση της ελληνικής εμπειρίας: ο προσκοπισμός, ο αθλητισμός, η φιλανθρωπία».
Πηγαίνοντας για παράδειγμα στους αρχαιολογικούς χώρους στην Ανω Αίγυπτο ή στα φράγματα στον Νείλο, εμπεδώνουμε μία στενότερη σχέση με τους τόπους όπου ζουν οι Ελληνες.
Αυτές οι δραστηριότητες προσφέρονται για να σκεφτούμε το παρελθόν και να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς συγκρότησης της ελληνικότητας. Οι σχολικές και οικογενειακές εκδρομές, για παράδειγμα, ήταν κάτι περισσότερο από απλές εξορμήσεις. Ο κ. Κιτροέφ εξηγεί: «Ενα τεκμήριο που είναι κοινό σε πολλές προσωπικές συλλογές είναι φωτογραφίες από εκδρομές, είτε σχολικές είτε οικογενειακές. Είναι κάτι φαινομενικά λιγότερο σημαντικό από άλλες διαδικασίες, όμως εμφανίζεται ως δραστηριότητα σε άλλες ελληνικές κοινότητες σε άλλα μέρη του κόσμου και ανάμεσα σε άλλες εθνοτικές ομάδες. Πηγαίνοντας για παράδειγμα στους αρχαιολογικούς χώρους στην Ανω Αίγυπτο ή στα φράγματα στον Νείλο, εμπεδώνουμε μία στενότερη σχέση με τους τόπους όπου ζουν οι Ελληνες».
Η πολυπλοκότητα της ελληνικής ταυτότητας
Τα τεκμήρια που συγκεντρώνουν τα ΕΛΙΑΜ αναδεικνύουν την ποικιλία των εμπειριών και τη ρευστότητα της ελληνικής ταυτότητας στην ανατολική Μεσόγειο. Οπως επισημαίνει ο Αγγελος Νταλαχάνης: «Βλέπουμε έτσι ότι δεν υπήρχε ένας μονοσήμαντος ελληνικός κόσμος αλλά πολλοί ελληνικοί κόσμοι». Αυτοί οι «πολλοί κόσμοι» αποτυπώνονται στις ιστορίες και τα τεκμήρια που καταγράφουν τα ΕΛΙΑΜ. Για παράδειγμα, όπως εξηγεί ο κ. Νταλαχάνης «Αιγυπτιώτες δεν είναι μόνο οι εύποροι Αλεξανδρινοί. Μικρασιάτες δεν είναι μόνο όσοι ζούσαν στη Σμύρνη. Επίσης, τα ιδιωτικά ιστορικά τεκμήρια βάζουν στο κάδρο της ιστορίας Ελληνες/Ελληνίδες που δεν ήταν απαραιτήτως χριστιανοί ορθόδοξοι, που δεν είχαν την ελληνική υπηκοότητα ή μπορεί και να μη μιλούσαν άπταιστα ελληνικά».
ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ ΟΙ ΕΥΠΟΡΟΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΟΙ. ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ ΟΣΟΙ ΖΟΥΣΑΝ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ.
Η πολυπλοκότητα αυτή θέτει κρίσιμα ερωτήματα: «Συνολικά το υλικό μας ωθεί να διερωτηθούμε σχετικά με το τι σημαίνει να είναι κάποιος Ελληνας/Ελληνίδα στην περιοχή τον 19ο και 20ό αιώνα». Ο Αλέξανδρος Κιτροέφ συμπληρώνει μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα: «Στην καθημερινή ζωή τα γεγονότα τα βιώνει ο καθένας και η καθεμία με διαφορετικό τρόπο. Ολοι μπορούν να θεωρηθούν Ελληνες πάροικοι, αλλά ο ένας θα πάει σε ελληνικό σχολείο, η άλλη σε ξενόγλωσσο, άλλοι εργάζονται σε ελληνική επιχείρηση, άλλοι σε ντόπια ή ευρωπαϊκή, και όλα αυτά παράγουν μία πολύπλευρη και πλούσια εμπειρία ζωής που αξίζει να καταγραφεί».
Πολλές από τις αφηγήσεις που συγκεντρώνουν τα ΕΛΙΑΜ φέρνουν στο επίκεντρο τη νοσταλγία για την καθημερινότητα αυτών των κοινοτήτων. Η ζωή που περιγράφουν είναι γεμάτη εικόνες από σχέσεις, στιγμές και συνθήκες που ανήκουν στο παρελθόν. Ο κ. Κιτροέφ λέει σχετικά: «Ενα κοινό μοτίβο που παρατηρήσαμε κατά τη διάρκεια της συλλογής αυτών των ιστοριών, οι οποίες προέρχονται κυρίως από την Αίγυπτο, είναι η έντονη νοσταλγία για τη ζωή εκεί. Οι αφηγήσεις των οικογενειών συχνά περιγράφουν αυτήν την περίοδο ως μια χρυσή εποχή, με αναμνήσεις από την καθημερινότητα, τις κοινωνικές σχέσεις και τις συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή».
ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΜΑΣ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΟ ΝΑ ΣΚΕΦΤΟΥΜΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ: ΜΕ ΟΡΟΥΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ.
Αυτά τα τεκμήρια και οι ιστορίες όμως μας προσκαλούν να προσεγγίσουμε εντέλει την ιστορία απαλλαγμένοι από στερεότυπες αντιλήψεις και την εστίαση σε αφηρημένα σχήματα. Ή όπως εύστοχα παρατηρεί ο Αγγελος Νταλαχάνης «το υλικό μας οδηγεί στο να σκεφτούμε διαφορετικά την ελληνική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο: με όρους πραγματικής ζωής και όχι μυθολογίας».
Η πρώτη δημόσια παρουσίαση του ιστότοπου των Ελληνικών Ιστορικών Αρχείων της Ανατολικής Μεσογείου (eliam.gr) γίνεται την Πέμπτη 6 Φεβρουαρίου 2025, στις 6.30 μ.μ., στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων (Ακαδημίας 50, Αθήνα 106 79).
