Αέναο αυτομαστίγωμα
Του Στάθη Ν. Καλύβα
«Ο όρκος της Ευρώπης», η θεατρική παράσταση που ανέβηκε στην Επίδαυρο, παίρνει ως αφορμή τον μύθο της αρπαγής της Ευρώπης για να μιλήσει για τα «κλάματα» των «αρχαίων τραυμάτων» που «κανείς ποτέ δεν αφηγήθηκε» και να αναζητήσει το «πρωταρχικό τραύμα που αιμορραγεί ακόμα». Αυτό τουλάχιστον μας λέει ο συγγραφέας του έργου, Ουαζντί Μουαουάντ, στο σκηνοθετικό του σημείωμα.
Το έργο δομείται γύρω από την αφήγηση μιας ηλικιωμένης γυναίκας που λέγεται Ευρώπη και περιγράφει μια φρικτή σφαγή σε κάποια φανταστική χώρα. Ως οχτάχρονο παιδί, η Ευρώπη υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας και συνένοχος αυτής της σφαγής, καθώς κατέδωσε κάποια παιδιά που προσπαθούσαν να κρυφτούν. Οι ενοχές της την οδηγούν στον φόνο και κατόπιν στην εγκατάλειψη των παιδιών της. Καλεί τρεις κόρες της που μεγάλωσαν μακριά της για να τους αποκαλύψει την αλήθεια. Ο γιος, μάλιστα, μιας κόρης δικάζεται για τον βιασμό και φόνο της φίλης του. Η βία αναπαράγεται κληρονομικά και η γενοκτονία μετατρέπεται σε γυναικοκτονία. Οσο για τον τίτλο του έργου, παραπέμπει στην ανάγνωση της ευρωπαϊκής ιστορίας ως πρωταρχικά ιμπεριαλιστικής, αποικιακής και βίαιης. Ολα αυτά πασπαλισμένα με τα συστατικά της αρχαίας τραγωδίας: αίμα, ενοχή, κάθαρση.
Ο τίτλος του έργου παραπέμπει στην ανάγνωση της ευρωπαϊκής ιστορίας ως ιμπεριαλιστικής, αποικιακής και βίαιης.
Ολα αυτά επικοινωνούνται μέσα από ατελείωτες και επαναλαμβανόμενες περιγραφές ακραίας βίας, δηλαδή μια πορνογραφία της βίας που περιλαμβάνει ώς και συνδυασμό βιασμού με κανιβαλισμό. Οι ερμηνείες κινούνται σε τέμπο υστερίας, ενώ περισσεύουν η κοινοτοπία και οι αυθαίρετοι ισχυρισμοί. Για παράδειγμα, η εξαντλητική αφήγηση του εγκλήματος από τον θύτη πλασάρεται ως ο δρόμος της μελλοντικής του αποφυγής, ενώ η ενοχή υποτίθεται πως περνάει κληρονομικά στους απογόνους, που είναι καταδικασμένοι να παράγουν βία ακόμη και αν δεν γνωρίζουν τίποτα για το προπατορικό τους αυτό αμάρτημα. Αν όμως ο Μουαουάντ ήθελε να ξεφύγει από τα κλισέ και να ασχοληθεί με την ουσία του προβλήματος, θα έδινε λιγότερο βάρος στην αποσιώπηση της μαζικής βίας και περισσότερο π.χ. στην απάθεια που αναπόφευκτα γεννάει η υπερέκθεση σ’ αυτήν, θα στρεφόταν από το αέναο αυτομαστίγωμα στο δύσκολο πρόβλημα της εργαλειοποίησης της βίας. Θα έκανε, με άλλα λόγια, ό,τι έκανε με αξεπέραστη ευαισθησία και διακριτικότητα στο συγκλονιστικό έργο του «Πυρκαγιές».
Η αρχαία τραγωδία έχει συνήθως πολύ αίμα, όμως το πολύ αίμα δεν φτιάχνει αρχαία (ή σύγχρονη) τραγωδία. Αν ήταν έτσι, κάθε ταινία σπλάτερ θα ήταν Αισχύλος. Στο τέλος της παράστασης (πολύ νωρίτερα για την ακρίβεια), ο θεατής έχει δύο επιλογές: είτε να ξεχάσει το θέαμα που του προσφέρθηκε, αποδίδοντάς το, αν είναι γενναιόδωρος, στην επιθυμία του Μουαουάντ να επαναλάβει το κατόρθωμα των «Πυρκαγιών»· είτε να το καταπιεί αμάσητο, πείθοντας τον εαυτό του πως ο αφόρητος όσο και κοινότοπος αυτός διδακτισμός μεταφέρει στην πραγματικότητα ένα πολύ σοφό και πολύ βαθύ μήνυμα.
*Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συγγραφέας του βιβλίου «The Logic of Violence in Civil War».
H βία γεννάει ανθεκτικότητα
Της Αικατερίνης Ν. Ηλιάδου
Στο τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, στις αρχές της δεκαετίας του 1950 και με αφετηρία τη Διακήρυξη Σουμάν ιδρύθηκε η πρώτη ευρωπαϊκή κοινότητα, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ανθρακα και Χάλυβα, με στόχο τη διασφάλιση της ειρήνης στην πολύπαθη ήπειρο μέσω της εμβάθυνσης της οικονομικής συνεργασίας. Σήμερα, περίπου 75 χρόνια μετά, η Ευρώπη εμφανίστηκε στη σκηνή της αρχαίας Επιδαύρου ως γυναίκα αντίστοιχης ηλικίας, η οποία ταλανίζεται από την αιματηρή ανάμνηση μιας ομαδικής σφαγής και αναγκάζεται να συναντήσει την παιδική της ηλικία.
Τρία τέκνα αναφέρονται: Μία απόγονος της αρχαίας Ελλάδας, η οποία συνδέεται με το θεμέλιο της σύγχρονης αντίληψης για την ευρωπαϊκού τύπου δημοκρατία, την ισονομία και τον ανθρωποκεντρισμό ως βάση για την κατοχύρωση θεμελιωδών δικαιωμάτων. Μία εκπρόσωπος των μεταναστευτικών ρευμάτων προς την Ευρώπη από τον Νότο, τα οποία αλλάζουν την πληθυσμιακή σύνθεση της ηπείρου. Και μία εκπρόσωπος των μεταναστευτικών ρευμάτων από την Ευρώπη προς άλλες ηπείρους (Quebec), όπου μεταφέρεται και η ιστορική μνήμη της Ευρώπης. Στη σύγχρονη εποχή, οι κόρες της Ευρώπης, κατά την υπόθεση του έργου, ζουν όλες τη φρίκη της βίας και της καταστροφής σε προσωπικό και οικογενειακό επίπεδο. Αυτό συμβαίνει ακόμη και για την πιο αισιόδοξη εξ αυτών, που ερμηνεύει τη βίαιη πράξη του αποχωρισμού από τη μητρική αγκαλιά ως πράξη αγάπης, ενώ μάλιστα ο δικός της απόγονος ζει τη φρίκη αποτρόπαιου εγκλήματος για το οποίο διώκεται ως ένοχος.
Η βασική ιδέα που διατρέχει την εντυπωσιακή αρθρωτή παράσταση του Ουαζντί Μουαουάντ είναι η διαπίστωση ότι η εμπειρία της βίας γεννάει ανθεκτικότητα, ανοχή απέναντι στη βία και έτσι διαιωνίζεται, κληροδοτείται ως ενός είδους κατάρα στις επόμενες γενεές. Κατ’ αυτόν τον τρόπο για τη σύγχρονη Ευρώπη, η βία περνάει από το επίπεδο της οργανωμένης βίας σε συλλογική βάση που εκδηλώθηκε κατά το παρελθόν με πολέμους, σφαγές, αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών κ.ά., στο ατομικό και οικογενειακό επίπεδο του σήμερα, στη σύγχρονη βία της ειρηνικής καθημερινότητας που εκδηλώνεται μεταξύ των ανθρώπων που συνυπάρχουν στην οικογένεια, στο σχολείο, στην εργασία, στη γειτονιά κ.ο.κ. Αλλωστε, μόνη η αναγνώριση της βίας που διαπράχθηκε στο παρελθόν δεν μπορεί να λύσει την κατάρα που βαρύνει το μέλλον, όσες φορές και εάν ομολογεί κανείς το λάθος που έγινε.
Σήμερα, που η εικόνα της βίας είναι καθημερινότητα, ενώ ο πόλεμος εξελίσσεται στην Ευρώπη, το έργο είναι εξαιρετικά επίκαιρο.
Η παράσταση βασίζεται σε μυθοπλασία. Ετσι, η βασική ιδέα δεν μπορεί να μεταγραφεί και να αναγνωσθεί με άξονα τον τρόπο κατά τον οποίο η έννομη τάξη αντιλαμβάνεται την απόδοση ευθύνης, που κατά το ποινικό δίκαιο είναι ατομική. Πολύ περισσότερο, δεν προτείνονται λύσεις για το πολυδιάστατο πρόβλημα της βίας. Ομως σήμερα, που η εικόνα και η εμπειρία της βίας είναι καθημερινότητα, ενώ ο πόλεμος εξελίσσεται ήδη στην Ευρώπη, το έργο είναι εξαιρετικά επίκαιρο.
*Η κ. Αικατερίνη Ν. Ηλιάδου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στη Νομική Σχολή Αθηνών.
