JUAN GABRIEL VASQUEZ
Η μετάφραση του κόσμου. Οι διαλέξεις στην Οξφόρδη
μετ. Αχιλλέας Κυριακίδης
εκδ. Ικαρος, 2024 σελ. 155
Ο Κολομβιανός μυθιστοριογράφος Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκεζ (γενν. 1973) εξετάζει ξανά τα μεγάλα ερωτήματα που απασχολούν το νεότερο μυθιστόρημα από τη γένεσή του, πριν από πεντακόσια χρόνια – αντικρίζοντάς τα βέβαια μέσα από το πρίσμα της δικής μας εποχής. Τι είναι εκείνο που τόλμησαν τα πρώιμα ευρωπαϊκά μυθιστορήματα του 16ου και 17ου αιώνα το οποίο ουδέποτε είχε διανοηθεί να κάνει η μυθοπλασία της αρχαίας εποχής; Ποιος είναι ο ρόλος του μυθιστορήματος, εκείνος που του προσφέρει τη μοναδικότητα που καμιά άλλη γνωστική δραστηριότητα δεν διαθέτει; Σε τι διαφέρουν η μυθοπλασία και η ιστοριογραφία στην κοινή επιδίωξη που έχουν και οι δύο, να αφηγηθούν την ιστορία των ανθρώπων; Και πόσο πρωτότυπη είναι η απαίτηση που εκφράστηκε πρόσφατα, να αφηγούνται οι συγγραφείς μόνον ιστορίες ηρώων που είναι σαν τους ίδιους: οι λευκοί των λευκών, οι έγχρωμοι των εγχρώμων και ούτω καθεξής;
Ο πολυβραβευμένος συγγραφέας, που μίλησε την περασμένη εβδομάδα στην Αθήνα στο πλαίσιο του πολυήμερου φεστιβάλ ισπανόφωνης λογοτεχνίας ΛΕΑ, έχει στοχαστεί πολύ πάνω στο μυθιστόρημα, προερχόμενος μάλιστα από μια μεγάλη μυθοπλαστική παράδοση. «Το να βρεις την προσωπική σου συγγραφική φωνή, ειδικά όταν προέρχεσαι από μια ισχυρή λογοτεχνική παράδοση, δεν είναι καθόλου εύκολο, αλλά προσωπικά δεν θέλησα ποτέ να ξεφύγω από αυτή την παράδοση», έλεγε στον Αθω Δημουλά και στο περιοδικό «Κ» το 2018.
Ο Βάσκεζ αντλεί από ένα πλήθος μεγάλων Ευρωπαίων, Αγγλοσαξόνων και Λατινοαμερικανών παλαιότερων, νεότερων και σύγχρονων μυθιστοριογράφων (Κόνραντ, Γουλφ, Προυστ, Ζέμπαλντ, Θέρκας, Θερβάντες, Ντοστογιέφσκι, Κούτσι, Καμύ, Μαν, Τσέχοφ, Τζόις, Ντεφόε, Ρούσντι, Σουίφτ, Φίλντινγκ, Φουέντες) καθώς και από τις εμβληματικές μελέτες για το μυθιστόρημα των Μίλαν Κούντερα, Ζέιντι Σμιθ, Τζορτζ Στάινερ, Τζέιμς Γουντ και Φορντ Μάντοξ Φορντ.
Νέα σελίδα
Αυτό που κάνει το μυθιστόρημα στις αρχές της νεωτερικότητας, υποστηρίζει ο Βάσκεζ, οι αρχαίοι ποτέ δεν το τόλμησαν, ποτέ δεν προσπάθησαν να εισέλθουν στην ανθρώπινη συνείδηση, θεωρώντας πως η ψυχή είναι κάτι ιερό όπου ακόμη και το βλέμμα φοβάται να διεισδύσει. Καθώς ωστόσο στη νεωτερική εποχή ο άνθρωπος αρχίζει να συγκροτείται ως άτομο, να θεωρεί ο ίδιος, όπως λέει ο Κούντερα, τον εαυτό του άτομο και να θεωρείται άτομο και από τους άλλους, αρχίζει να γίνεται περίεργος για τον άλλο και καταπιάνεται με το να προσπαθήσει να κατανοήσει τις αλήθειες του που διαφέρουν από τις δικές του. Ετσι γεννιέται το αφηγηματικό είδος που έχει ως στόχο να μας εισαγάγει στην ξένη πραγματικότητα και να δει τον κόσμο μέσα από εκείνη. Δίνοντάς μας το προνόμιο να βυθιστούμε στην ξένη σκέψη και να αναδυθούμε κατόπιν με τη γνώση τού τι συμβαίνει μέσα της, το μυθιστόρημα μας επιτρέπει ταυτόχρονα να γνωρίσουμε, με τη βοήθεια της συγκριτικής παρατήρησης, καλύτερα και τον άγνωστο που είναι ο εαυτός μας.
Αυτό ακριβώς κάνει, κατά τον Βάσκεζ, το μυθιστόρημα: μας επιτρέπει να κατασκευάζουμε μέσα στο μυαλό μας μια ιστορία γι’ αυτό που συμβαίνει στο μυαλό ενός άλλου ανθρώπου. Και αυτή η μοναδικότητά του προκύπτει σαφώς αν το συγκρίνουμε με τις κοινωνικές επιστήμες. Τι αφηγείται η ιστοριογραφία; Μέσα από αλυσίδες αιτιών και αιτιατών προσπαθεί να παρακολουθήσει την κίνηση πολιτικών ή κοινωνικών δυνάμεων που είναι ορθολογικές ή θέλουν να εμφανίζονται ως ορθολογικές. Χάνει όμως έτσι την παρακολούθηση των δυνάμεων που είναι ανεπίδεκτες ανάλυσης, ως ανορθολογικές ή ακατανόητες με τις μεθόδους της λογικής.
Η μυθοπλασία έτσι που γράφεται πάνω στην Ιστορία είναι ο χώρος όπου επιχειρούμε να καταλάβουμε αυτό που η ιστοριογραφία δεν αφηγείται. Αντικείμενο της ιστοριογραφίας, συνεχίζει ο Βάσκεζ, είναι να εξηγήσει και να διαφωτίσει τις δυνάμεις που αποκαλούμε εξουσία, ενώ τις κρυφές και ανεξήγητες δυνάμεις που αποκαλούμε τυχαία φαινόμενα και που δεν ελκύουν την προσοχή του ιστορικού, όντας ψυχολογικής ή συναισθηματικής φύσεως, με αυτούς τους μηχανισμούς ασχολούνται τα μυθιστορήματα.
Οσον αφορά την πρόσφατη απαίτηση της πολιτικής ορθότητας να καταπιάνονται με φυλετικά, σεξουαλικά, εθνικά και πολιτικά ζητήματα μόνο συγγραφείς που ανήκουν στην κάθε συγκεκριμένη κοινότητα, αν και ο Βάσκεζ διαφωνεί μαζί της, εκτιμά πως έχει πολύ βαθιές ρίζες, ανάλογες, κατά την άποψή του, με την απαίτηση που έκανε τον Ντεφόε να εμφανίσει τον Ροβινσόνα Κρούσο ως αυτοβιογραφία και το πικαρέσκο ισπανικό μυθιστόρημα «Η ζωή του Λαθαρίγιο δε Τόρμες» του Ανώνυμου (16ος αιώνας) να λάβει τη μορφή επιστολής. Από τις απαρχές του, με άλλα λόγια, το μυθιστόρημα αναγκάστηκε να υποδυθεί ένα γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο ντοκουμέντο προκειμένου να γίνει αποδεκτό.
