MARCEL PROUST
Η αναζήτηση του χαμένου χρόνου. Θέματα, πρόσωπα και σκηνές
επιμ. – μτφρ.: Κλαίρη Μιτσοτάκη,
εκδ. Αγρα, 2024
σελ. 616
Εχοντας ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου κάτω από τη σκιά του «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο», θεωρώ την ανθολογία της Κλαίρης Μιτσοτάκη πολύτιμη συμβολή. Μπορώ όμως να υποθέσω πως και για όσους δεν έχουν ακόμα τολμήσει να ζήσουν μες στο μυθιστόρημα-ποταμό του κλασικού Γάλλου συγγραφέα, τρομοκρατημένοι ενδεχομένως από το ογκώδες μέγεθός του, η παρούσα επιλογή θεμάτων, προσώπων και σκηνών αποτελεί μια πρώτης τάξεως δυνατότητα να προσεγγίσουν και να εξοικειωθούν με τον γοητευτικό του κόσμο – και ξεθαρρεύοντας να καταπιαστούν με το σύνολό του.
Οταν στα πρώτα νεανικά μου χρόνια ένιωσα ένα βαθύ ρήγμα εντός μου και άρχισα να μην καταλαβαίνω πώς σκέφτονται και πώς αντιδρούν όσοι με περιβάλλουν, αναζήτησα και βρήκα καταφύγιο μες στις σελίδες αυτού του μυθιστορήματος-καθεδρικού ναού της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Οχι μόνον για την παρηγορητική αισθητική του εντέλεια αλλά και για έναν λόγο ωφελιμιστικό. Διότι έτσι όπως ήμουν σε σύγχυση, μου έδινε απαντήσεις για το τι είναι οι άνθρωποι, πώς σκέφτονται και πώς μιλούν, πώς λειτουργεί η ψυχοσύνθεσή τους όταν βιώνουμε συμπεριφορές που δεν είμαστε σε θέση να αποκρυπτογραφούμε το νόημά τους. Ο γιατρός Κοτάρ, ο διπλωμάτης Νορπουά, ο κοσμοπολίτης Σουάν, η δούκισσα ντε Γκερμάντ, ο βαρώνος ντε Σαρλύς, ο μουσικός Μορέλ, ο ράφτης Ζυπιέν, η υπηρέτρια Φρανσουάζ, ο ζωγράφος Ελστίρ, ο συνθέτης Βεντέιγ, ο συγγραφέας Μπεργκότ, η ηθοποιός Μπερμά, η μητέρα, ο πατέρας, η γιαγιά, οι αγαπημένες Ζιλμπέρ και Αλμπερτίν, όλοι τους μέσα από την οξυδερκή, ποιητική, στοχαστική ματιά του αφηγητή Μαρσέλ.
Το σχέδιο της Κλαίρης Μιτσοτάκη στην επιλογή, στη σύνθεση και στη μετάφραση του τόμου είναι λειτουργικό. Διότι τι είναι «Η αναζήτηση»; Πρώτον, οι ανεπανάληπτες μυθιστορηματικές μορφές, πάνω από 300 πρόσωπα με χαρακτηριστικά που αναπτύσσονται στους επτά τόμους, και γύρω στα 2.000 πρόσωπα αν προσθέσουμε και όσα εμφανίζονται για μια μόνον φορά. Δεύτερον, τα περίφημα θέματά της· η αθέλητη μνήμη, ο εαυτός και η ταυτότητα, η γοητεία των ονομάτων, ο έρωτας και η ζήλια, ο θάνατος και η υστεροφημία, το Παρίσι και τα αριστοκρατικά καθώς και τα αστικά σαλόνια του, η ομοφυλοφιλία και οι συγκαλύψεις της, το σκάνδαλο της υπόθεσης Ντρέιφους, το τέλος των ψευδαισθήσεων, η οδύνη του αποχωρισμού, η καλλιτεχνική δημιουργία, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, και βέβαια, ο χρόνος με το καταλυτικό πέρασμά του. Και τρίτον οι σκηνές· οι πασίγνωστες μαντλέν και το στραβοπάτημα στην αυλή των Γκερμάντ· η φωνή της γιαγιάς στο πρωτοφανέρωτο τηλέφωνο· η επίσκεψη των ακατάδεχτων αριστοκρατών στα σαλόνια των φιλόδοξων αστών· η μικρή μουσική φράση του Βεντέιγ· οι ερωτικές περιπτύξεις της κόρης του με τη φίλη της· οι θαλασσινοί αντικατοπτρισμοί της ζωγραφικής του Ελστίρ· ο ετοιμοθάνατος Σουάν και τα κόκκινα παπούτσια της κυρίας ντε Γκερμάντ· τα ανθισμένα κορίτσια στην παραλία του Μπαλμπέκ.
Η Κλαίρη Μιτσοτάκη συνέθεσε την ανθολογία της επιλέγοντας χαρακτηριστικά αποσπάσματα που αναδεικνύουν τα χαρακτηριστικά πρόσωπα, τα κεντρικά θέματα και τις περιώνυμες σκηνές (τι πρόσωπα! τι θέματα! τι σκηνές!), ακολουθώντας τη σειρά ανάπτυξης του μυθιστορήματος έτσι ώστε ο αναγνώστης να είναι σε θέση να παρακολουθήσει σε γενικές γραμμές και την υπόθεση. Υποκαθιστά η ανθολόγηση το πρωτότυπο έργο; Ασφαλώς όχι. Προσφέρει ωστόσο την αφορμή να βυθιστούμε και πάλι στις σελίδες του. Και όπως ο ρυθμός του είναι ενιαίος, και η μετάφραση κατόρθωσε να τον αποδώσει, χωρίς δυσκολία περνάμε από το ένα χωρίο στο επόμενο. Και ας δυσανασχετούμε σε σημεία που έχουν από τις παλαιότερες μεταφράσεις καταγραφεί μέσα μας αλλιώς, όπως λόγου χάρη ο τίτλος «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» και όχι «Η αναζήτηση του χαμένου χρόνου» ή οι ασπραγκαθιές που εδώ ονομάζονται λευκάγκαθα.
Ομολογώ πως ποτέ δεν κατόρθωσα να τελειώσω τον έτερο ογκόλιθο της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, τον «Οδυσσέα» του Τζέιμς Τζόις όσες φορές και αν το προσπάθησα. Κέρδισα όμως από τις προσπάθειές μου μια γεύση απ’ τις σελίδες του. Πιστεύω πως για όσους δεν κατορθώσουν –δεν θα θελήσουν, δεν θα μπορέσουν, δεν θα τολμήσουν– να διαβάσουν ολόκληρη την «Αναζήτηση του χαμένου χρόνου», η ανθολογία της Κλαίρης Μιτσοτάκη προσφέρει μια πλούσια γεύση από τις συγκλονιστικές σελίδες της.
