ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΑΚΗΣ
Διαδρομές της σκέψης του Κ. Θ. Δημαρά
εκδ. Σοκόλη, 2025 σελ. 203
Τους αναγνώστες και φοιτητές που, όχι αδίκως, έχουν ταυτίσει τον εμβληματικό μελετητή της ιστορίας των ιδεών, των ιδεολογιών και των συλλογικών συνειδήσεων Κ. Θ. Δημαρά (1904-1992) με την ευρωπαϊκή νεωτερικότητα και τον νεοελληνικό Διαφωτισμό, οι πρώιμες απόψεις του νεαρού Δημαρά ασφαλώς θα τους εκπλήξουν. Διότι στα πρώτα χρόνια της μακράς δημιουργικής πορείας του, ο θεμελιωτής των Σπουδών του Νέου Ελληνισμού υπήρξε δεινός επικριτής του Διαφωτισμού, του αστικού πολιτισμού, του αρχαιοελληνικού κλασικισμού και της Αναγέννησης, ενώ ταυτόχρονα υπήρξε υπέρμαχος του θεοκρατικού Μεσαίωνα και των χριστιανικών αρχών του.
Η μελέτη του καθηγητή στο τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Γιάννη Δημητρακάκη ανοίγει, μέσα από έξι αναλυτικώς τεκμηριωμένα κεφάλαια, τον δρόμο να παρακολουθήσουμε το νεανικό έργο του μεσοπολεμικού διανοούμενου καθώς συνομιλεί κυρίως με τη γαλλική ρωμαιοκαθολική διανόηση.
Στα πρώτα χρόνια του, ο Δημαράς αντιτίθεται στον αρχαιοελληνικό κλασικισμό για τα πρωτεία που αναγνώρισε στον ορθολογισμό και επικρίνει την ευρωπαϊκή νεωτερικότητα ως πολιτισμό που πριμοδότησε την ύλη, σε αντιπαραβολή προς τον υπερφυσικό χριστιανικό λόγο και την πνευματικότητά του.
Ο νεαρός λόγιος θεωρεί τον Μεσαίωνα τη μόνη ιστορική στιγμή όπου η Ευρώπη γνώρισε την υποταγή της ύλης στο πνεύμα, στο υπεραισθητό δηλαδή και στο αιώνιο και όχι στο φθαρτό και στο εφήμερο το οποίο προέκριναν η κατοπινή αστική δημοκρατία και η κεφαλαιοκρατία. Ζητούμενο βέβαια δεν ήταν η επιστροφή στον Μεσαίωνα, αλλά η άντληση έμπνευσης από τις αρχές του. Και ακόμα, παρά την κριτική που πραγματοποίησε στην Επανάσταση του 1789, δεν αντιτάχθηκε στο δημοκρατικό πολίτευμα. Σε όλο τον Μεσοπόλεμο, ο Δημαράς παρακολουθεί στενότατα τη γαλλική πνευματική ζωή.
Αμφισβήτηση
Το αντίστοιχο συναρπαστικό κεφάλαιο του Γιάννη Δημητρακάκη προσφέρει την εικόνα πνευματικού αναβρασμού της γαλλικής πρωτεύουσας με την αμφισβήτηση της καθεστηκυίας τάξης από την πλευρά της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και από ένα πλήθος διανοουμένων που, θεωρώντας πως ο πολιτισμός των Νέων Χρόνων βρίσκεται σε πλήρη παρακμή, τον βλέπουν να οδεύει προς τον θάνατο.
Οι πολέμιοί του βρίσκονται έτσι σε αναζήτηση μιας νέας κοσμοθεωρίας και μιας νέας τάξης που θα αποκρούει ταυτόχρονα και τον υλιστικό κομμουνισμό, που και αυτός βρίσκεται σε αντιδικία με την κεφαλαιοκρατία. Kινήματα, όμιλοι, οργανώσεις, περιοδικά. Ο Γάλλος καθολικός θεολόγος Ζακ Μαριτέν, η αντίθεσή του προς τη Μεταρρύθμιση και η αναγνώριση της πρωτοκαθεδρίας του πνευματικού.
Η εθνικιστική Action francaise, ο μοναρχικός Σαρλ Μοράς και η αρχή του «πρωτίστως η πολιτική». Ο νεαρός Ντανιέλ-Ροπς, ο επαναστατικός καθολικισμός, ο Βέλγος Ρέιμοντ ντε Μπέκερ, ο Ερνέστος Ψυχάρης, o Σαρλ Πεγκύ και στο βάθος το επιδραστικό έργο του Ρώσου φιλοσόφου Νικολάι Μπερντιάγιεφ.
Μεταστροφή
Η ιδεολογική μεταστροφή του Κ. Θ. Δημαρά λαμβάνει χώρα, σύμφωνα με τον Δημητρακάκη, σε δύο φάσεις.
Προς τα τέλη της δεκαετίας του ’30, ο Ελληνας μελετητής αποδέχεται τη νοησιαρχική κλασική Ελλάδα σε μια προσπάθεια να συνδυάσει την έννοια του χριστιανισμού με τον ελληνισμό. Σε κάθε περίπτωση, η προσχώρησή του στον Διαφωτισμό θα έχει ολοκληρωθεί έως το 1945 καθώς η ιστορική εμπειρία θα επιδράσει καταλυτικά στη σκέψη του. Ο Δημαράς εγκαταλείπει τις παλαιές ιδέες του θεωρώντας πλέον πως η άνοδος του φασισμού και ο πόλεμος υπήρξαν απόρροια της έμπρακτης αμφισβήτησης των ιδεών του Διαφωτισμού. Ρόλο όμως, κατά τον Δημητρακάκη, θα παίξει και η επιστημονική του έρευνα μέσα από την οποία θα αναγνωρίσει την καθοριστική συμβολή της ελληνικής αστικής τάξης στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας.
Ετσι, με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου κλείνει οριστικά η αμφισβήτηση της νεωτερικότητας από τον Κ. Θ. Δημαρά, η αντίδρασή του στον ορθό λόγο, στον ατομικισμό, στην ηθική σε αντιπαράθεση προς τη μεταφυσική, στον κοραϊσμό, στο δοκιμιακό έργο του Γιώργου Θεοτοκά στον οποίο είχε ασκήσει κριτική, όπως και στις θεολογικές απόψεις του Δημητρίου Σίμου Μπαλάνου. Και αρχίζει ακόμα η σταδιακή απομάκρυνσή του από τις λογοτεχνικές σπουδές, πράγμα που προετοιμαζόταν, όπως δεικνύει ο Δημητρακάκης, από τη διά βίου προσγραφή του στο έργο του Σεντ Μπεβ και την επιφυλακτική του στάση απέναντι στην καλαισθητική κρίση.
