ERICH FRIED
Kόβοντας με τα δόντια το κεφάλι της ποίησης
μτφρ.: Γ. Λίλλης – Α. Παραφέλας
εκδ. Ενύπνιο, 2024, σελ. 176
Ο ποιητής και μεταφραστής Εριχ Φριντ (1921-1988) αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο στα γερμανόφωνα και τα ευρωπαϊκά γράμματα της μεταπολεμικής περιόδου. Γεννημένος στη μεσοπολεμική Βιέννη από Εβραίους γονείς, έζησε το 1938 τη δολοφονία του πατέρα του από την Γκεστάπο, κατέφυγε στο Λονδίνο και στρατεύθηκε στην αυστριακή κομμουνιστική νεολαία, από την οποία αργότερα θα αποχωρήσει εξαιτίας του σταλινισμού της. Εζησε στο Λονδίνο όλη του τη ζωή, σταδιακά πηγαινοερχόμενος όλο και συχνότερα στη Γερμανία. Δημοσίευσε πολιτική και ερωτική ποίηση, μετέφρασε συστηματικά αγγλόφωνη ποίηση στα γερμανικά –μεταξύ άλλων Τ.Σ. Ελιοτ και Σαίξπηρ– και κέρδισε μεγάλες γερμανικές λογοτεχνικές διακρίσεις. Στα ελληνικά τον γνωρίσαμε από τον Δ. Κούρτοβικ, σε εξαντλημένη πλέον έκδοση της δεκαετίας του ’80. Σποραδικά συμπεριλήφθηκε σε μεταγενέστερες συλλογικές εκδόσεις και περιοδικά. Είναι σημαντικό ότι ο Φριντ κάνει τα πρώτα του βήματα στη μοντέρνα ποίηση υπό την επίδραση της αγγλόφωνης λογοτεχνίας. Το σημειώνει στην πολύτιμη για τη γνωριμία με τον ποιητή και το έργο του, εμβριθή ως προς την εργασία του μεταφραστή και τη γενική θεωρία της μετάφρασης (ιδίως της ποίησης), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή της η πανεπιστημιακός – μεταφρασιολόγος Ανθή Βηδεμάιερ («Διαδικασία της μετάφρασης βάσει της μετάφρασης της ποίησης του Erich Fried», ΕΚΠΑ 2003). Η υπό συζήτηση έκδοση ογδόντα ποιημάτων, συνοδευόμενη και από ένα δοκίμιό του, έρχεται να ξανασυστήσει τον ποιητή και να καλύψει ένα σημαντικό κενό. Τη μετάφραση 18 από τα ποιήματα της έκδοσης υπογράφει ο καλός ποιητής Γιώργος Λίλλης, που ζει και εργάζεται στη Γερμανία. Τα υπόλοιπα ποιήματα μετέφρασε ο νέος ποιητής Ακης Παραφέλας από τη Θεσσαλονίκη, ενώ η Φ. Πετεινάρη υπογράφει τη μετάφραση του δοκιμίου του Φριντ, που έχει τοποθετηθεί ως επίμετρο στην έκδοση. Το εκτενές εισαγωγικό σημείωμα του Α. Παραφέλα συνιστά απόπειρα να αποτυπώσει ο συντάκτης του προσωπικές σκέψεις και εντυπώσεις, μέσα στις οποίες, με τρόπο μη συστηματικό, εγγράφονται σκόρπιες πληροφορίες για τον ποιητή και το έργο του. Το βιβλίο δεν περιλαμβάνει βιογραφικό και εργογραφικό σημείωμα, που νομίζω ότι θα ήταν απαραίτητα προκειμένου το ελληνικό αναγνωστικό κοινό να αποκτήσει την αναγκαία πλαισίωση για την ανάγνωση των ποιημάτων. Η μετάφραση παρακολουθεί σε γενικές γραμμές με επάρκεια την ιδιαίτερη, παιγνιώδη σχέση του Φριντ με τη γλώσσα, χωρίς όμως να αποφεύγει κακοτοπιές. Η τυπογραφική επιμέλεια είναι κατά σημεία πλημμελής.
Γιατί άραγε παραμένει σήμερα σημαντικός και πολυδιαβασμένος ο Φριντ; Η μια όψη της δημοφιλίας του αφορά τη μορφή και η άλλη το περιεχόμενο – στον βαθμό, βέβαια, που μπορεί να τα διαχωρίσει κανείς. Ο Φριντ υπήρξε έκδηλα και στοχευμένα πολιτικός· το Ολοκαύτωμα, ο Ψυχρός Πόλεμος, το Βιετνάμ, οι Μπάαντερ – Μάινχοφ, η εκμετάλλευση του ανθρώπου στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος και της αποικιοκρατίας, αλλά και η καταγγελία του κομμουνιστικού δογματισμού και των σταλινικών μεθόδων ζωντανεύουν στους στίχους του. Οι στίχοι αυτοί, φαινομενικά απλούστατοι και λίγο διδακτικοί, με τον τρόπο που καλά γνωρίζουμε από τον Μπρεχτ, απηχούν τον ρυθμό και τη μελωδία της προφορικής ομιλίας.
Χτίζονται όμως πάνω σε ένα ακάματο παιχνίδι με τις λέξεις, που η γερμανική γλώσσα μοιάζει να το προκαλεί και να το έχει ανάγκη όσο καμιά. Μνημονεύω, αντί άλλων, δυο πραγματικά αριστουργήματα σε ύφος μιούζικαλ: «Ποντικοφάγες γάτες» και «Γατοφάγοι ποντικοί». Αξίζει να αναρωτηθεί κανείς για την ιδιαίτερη χημεία της γερμανικής κουλτούρας με την πολιτική ποίηση, από τον Μπρεχτ μέχρι τον Φριντ. Η εμβέλεια και η δημοφιλία των δυο τους υπερβαίνει την επιρροή των ιδεών τους.
