Οι άνθρωποι δεν έχουμε διακόπτη. Τις πιο δύσκολες μέρες στο γραφείο τις σέρνουμε στη διαδρομή ώς το σπίτι, μας συνοδεύουν στις υπόλοιπες δραστηριότητές μας, συχνά μας βάζουν για ύπνο. Τι γίνεται όμως όταν το ίδιο το αντικείμενο της δουλειάς μας είναι δύσκολο, σκληρό, συναισθηματικά αποστραγγιστικό; Πόσα τραύματα αφήνει η καθημερινή επαφή με το τραύμα του άλλου;
Η ψυχολόγος Εύα Πετράκη δεν φανταζόταν ότι στα 40 της θα έκανε τη ζωή που κάνει. Αλλά να που μόλις επέστρεψε στην Αθήνα από αποστολή των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στον Λίβανο. Μέσα Ιουλίου θα φύγει για το επόμενο ταξίδι. Αυτή η ανάπαυλα, η απόσταση καλύτερα από το πεδίο, δεν είναι απλώς χρήσιμη, είναι απαραίτητη ώστε να μεταβολίσει το σώμα σου όσα είδες και άκουσες το προηγούμενο διάστημα.
Η οργάνωση προβλέπει τακτικά μέρες άδειας και υπάρχει έντονη ενθάρρυνση στο προσωπικό να τις παίρνει, γνωρίζοντας την επίπτωση που έχει η δουλειά στο πεδίο. Κάθε επιχειρησιακό κέντρο έχει και ομάδα ψυχολόγων που είναι διαθέσιμοι ανά πάσα στιγμή για το staff. Η Εύα έχει τον δικό της ψυχολόγο στην Αθήνα – έχει χρειαστεί να τον καλέσει πολλές φορές.
Εργάζεται στους ΓΧΣ από το ’19, αν και δεν ξέρω αν λογίζεται για δουλειά αυτό που κάνει, περισσότερο για σκοπός ζωής μοιάζει. Το μάρκετινγκ και τα οικονομικά που είχε σπουδάσει δεν την κάλυπταν. Το ’15, στο απόγειο της προσφυγικής κρίσης, τη βρήκε να ξεκινάει το μεταπτυχιακό στην κλινική ψυχολογία στο ΕΚΠΑ. «Θυμάμαι να σκέφτομαι ότι στη Λέσβο πνίγονταν άνθρωποι και εγώ παρατηρώ. Είχε ήδη διαμορφωθεί η ιδέα στο μυαλό μου». Οταν βγήκε μια θέση στους ΓΧΣ στη Σάμο, δεν το σκέφτηκε δεύτερη φορά.
«Τον Οκτώβρη του ’19 η προσφυγική ροή δεν είχε πέσει καθόλου. Στο καμπ οι συνθήκες απάνθρωπες, ζούσαν 10.000 άτομα ο ένας πάνω στον άλλο, άνθρωποι σε σκηνές στο δάσος κάτω από τη βροχή, με φίδια και κατσαρίδες. Οι συνθήκες ενθάρρυναν και τις μεταξύ τους προστριβές… Η κατάσταση ήταν τραγική». (Σ.σ. Ως γνωστόν, η Ελλάδα έχει πολλαπλές καταδίκες από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, εξαιτίας των απάνθρωπων αυτών συνθηκών διαβίωσης.)
Διαπιστώνοντας ότι ο ανθρώπινος πόνος δεν έχει όριο, πολλές φορές κατακλύζονται από αισθήματα οργής ή ενοχής. Αλλοι χάνουν την ικανότητα ενσυναίσθησης, γίνονται κυνικοί.
Τον πρώτο καιρό, τα συναισθήματα ήταν πολύ ανάμεικτα, ελπίδα και απέραντος θαυμασμός για την ανθεκτικότητα αυτών των ανθρώπων, μαζί με θλίψη, οργή, ενοχή, κλάμα… «Θυμάμαι τον Δεκέμβριο έξω να βρέχει καταρρακτωδώς και εγώ να κλαίω ασταμάτητα στη σκέψη μιας έφηβης κοπέλας από το Καμερούν που είχα μόλις συναντήσει. Τη φανταζόμουν μόνη στη σκηνή της κάτω από τη βροχή ενώ εγώ ήμουν στο ζεστό μου σπίτι. Είχε ταξιδέψει μόνη και έγκυος από τον θείο της που την είχε βιάσει. Την επόμενη μέρα την είδα και συζητήσαμε. Θυμάμαι να ψάχνω να της βρω παντόφλες και εκείνη να λέει μην ασχολείσαι με αυτά, εγώ εσένα ήρθα να δω και να σου μιλήσω. Η ανθρώπινη σύνδεση είναι επανορθωτική». Πήγε για δύο μήνες και έμεινε σχεδόν τρία χρόνια. «Ενιωθα ότι αυτό είναι. Για ποιο λόγο να σπουδάζει κανείς αν δεν κάνει αυτό; Βρήκα νόημα».
Οταν έφυγε για την πρώτη της αποστολή, στο Ιράκ για 9 μήνες, διαπίστωσε ότι ο ανθρώπινος πόνος δεν έχει όριο. «Δουλεύοντας με Γιαζίντι είδα τι σημαίνει συλλογικό τραύμα, γενοκτονία». Δούλεψε με ανθρώπους που όταν άνοιγε ένας μαζικός τάφος ήλπιζαν να βρουν τα οστά αγνοούμενων συγγενών τους, με γυναίκες που επέστρεφαν έπειτα από χρόνια σεξουαλικής σκλαβιάς υπό ΙSIS κ.ά.
Τον Φεβρουάριο του ’23, έγινε επίσημα μέλος του international staff των Γιατρών και έφυγε για την Υεμένη. «Βία, ακραία φτώχεια. Πρώτη φορά δούλεψα με υποσιτισμό. Να είναι τόσο υποσιτισμένο το βρέφος που να νομίζεις ότι είναι νεκρό και αυτό να παλεύει να αναπνεύσει». Η επόμενη αποστολή ήταν στο διασωστικό πλοίο μεταξύ Λιβύης και Ιταλίας, ένας από τους πιο θανατηφόρους θαλάσσιους δρόμους του κόσμου, όπου έχουν πνιγεί ή εξαφανιστεί πάνω από 24.000 άνθρωποι. «Σε ένα περιστατικό ανασύραμε 11 νεκρούς, δεν είχα ξαναδεί πνιγμένο άνθρωπο».
Κινητήρια δύναμη
Η οργή δεν την έπνιξε, την έσωσε. «Για μένα η οργή υπήρξε κινητήρια δύναμη, να βγεις από το προνόμιό σου και να κάνεις κάτι εμπράκτως. Να τη μετουσιώσεις σε σύνδεση με τους ωφελούμενους και την ομάδα σου. Δεν είσαι η μόνη οργισμένη. Οταν το καταλάβεις βρίσκεις συμμάχους, με τους οποίους μπορείς να τσιρίξεις παρέα ή να κλάψεις παρέα. Τα ‘χω κάνει όλα αυτά. Οπότε η οργή ήταν μέσο σύνδεσης».
Παρέμεινε ανοιχτή στην γκάμα των συναισθημάτων και προσπάθησε να βρει συμμάχους με τα ίδια ανάμεικτα συναισθήματα. «Από τη μια να εξοργίζεσαι αλλά και να είσαι περήφανη που είσαι μέρος αυτού». Οχι χωρίς προσωπικό κόστος. «Καλούμε τους ανθρώπους να μοιραστούν μαζί μας λεπτομέρειες συμβάντων βιασμού, σφαγής κ.λπ. Καταγράφεις για να κάνεις τη δουλειά σου, νομίζοντας ότι είσαι detached, αλλά οι εικόνες παρεισφρέουν στο μυαλό θες δε θες. Φίλοι μου είχαν εφιάλτες με εικόνες από τις ιστορίες αυτές, εγώ άρχισα να πετάγομαι στον ύπνο μου νιώθοντας ότι κάποιος είναι στο σπίτι μου. Από ένα σημείο και μετά περπατούσα και κοιτούσα πίσω μου, ένιωθα ότι κάποιος θα μου έκανε κακό. Βλέπεις πράγματα που σου αλλάζουν την κοσμοθεωρία ότι ο κόσμος είναι ασφαλές μέρος. Με την ψυχοθεραπεία βοηθήθηκα να μην το περάσω πολύ έντονα».
Αλλοι χάνουν την ικανότητα ενσυναίσθησης. Compassion fatigue, λέγεται. Γίνονται κυνικοί. Η Εύα πέρασε μια φάση με πολλά νεύρα. «Υπήρχαν μέρες που ήταν πολύ δύσκολες. Θυμάμαι μια μέρα που με ασήμαντη αφορμή, άρχισα να κλαίω και να φωνάζω σε συναδέλφους μου. Η μάνατζέρ μου είπε, Εύα, ακύρωσε τα επόμενα ραντεβού. Είναι εντολή. Ούσα πολύ έμπειρη διαπίστωσε ότι χρειάζομαι ξεκούραση. Με αγκάλιασε νοερά, σαν να μου λέει είμαστε κι εμείς εδώ, δεν είσαι μόνη σου. Είναι σπουδαίο και πολύ προστατευτικό να έχεις ανθρώπους γύρω σου που σε παρατηρούν φροντιστικά, όταν εσύ δεν μπορείς να το κάνεις για τον εαυτό σου».
Οπως είπαμε όμως, δεν υπάρχει διακόπτης. «Κάθε φορά που επιστρέφω είμαι λίγο restless, δεν έχω τι να με κάνω. Οταν επεξεργάζομαι αυτό που έγινε με αναστατώνει. Στο πεδίο επικρατεί ο ρεαλισμός, όταν παίρνεις απόσταση από εκεί όλα παίρνουν μια διάσταση πιο βαριά. Η σκέψη ότι δυσκολεύονται εκεί μόνοι τους δεν μου κάνει καλό. Οτι έχω τη δυνατότητα να φύγω μού βγαίνει βαριά σαν ενοχή. Εδώ προσπαθώ να επανασυνδεθώ με ανθρώπους, να κάνω πιο ανάλαφρες συζητήσεις αλλά δυσκολεύομαι, γεγονός που με απομακρύνει. Δεν έχουν όλοι τη διάθεση όλη την ώρα να κάνουν βαριές συζητήσεις. Απολαμβάνω τον καιρό, τις μικρές χαρές, ένα σινεμά, μια εκδρομή. Αλλά από την άλλη λείπει η αίσθηση του σκοπού. Δεν μπορώ να με βρω εδώ όσο μπορώ να με βρω στο πεδίο».
Κρίσιμος είναι ο ρόλος της αποσυμπίεσης και της ψυχοθεραπείας, προκειμένου να μεταβολίσει ο καθένας όσα άκουσε και είδε, αλλά και να εντοπιστούν τα σημάδια του burnout
Η Δέσποινα Ελβίρα Καρακίτσιου ολοκληρώνει την ειδικότητά της στην Ανακουφιστική Φροντίδα στο Μπέλφαστ. Τελειώνοντας την Ιατρική στην Ελλάδα δεν είχε μάθει τίποτα σχετικό, οπότε όταν διαπίστωσε ότι υπάρχει μια ειδικότητα που σε βοηθάει να βοηθάς τον ασθενή όταν όλοι οι άλλοι τον εγκαταλείπουν, έφτιαξε άμεσα τα χαρτιά της. Σήμερα μοιράζει την καθημερινότητά της μεταξύ του νοσοκομείου και του hospice.
«Το πρώτο διάστημα αυτό που με δυσκόλεψε περισσότερο είναι να βλέπω τον ασθενή να υποφέρει από τα συμπτώματα και να μην έχω ακόμα τη γνώση να τον βοηθήσω, γιατί υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορείς να κάνεις για να βοηθήσεις έναν ασθενή τελικού σταδίου ή όσους κάνουν χημειοθεραπεία. Είναι μια δύσκολη ειδικότητα σίγουρα, αλλά μου ταιριάζει γιατί είναι πολύ κοντά στον άνθρωπο, εξερευνά τον άνθρωπο. Παίρνεις πολλά από τον ασθενή. Δεν είναι μόνο η ασθένειά του ο άνθρωπος, είναι μια οντότητα».
Μαθαίνεις για σένα
Η κ. Καρακίτσιου εκτίθεται καθημερινά σε δύσκολες καταστάσεις, νέα παιδιά που δίνουν αγώνα, οικογένειες που διαλύονται. «Φυσικά μπορεί να επηρεαστείς. Είναι σημαντικό όμως ότι είναι πολύ υποστηρικτική η ομάδα. Υπάρχει συνεχής επικοινωνία, γίνονται τακτικά μίτινγκ αποσυμπίεσης στα οποία συζητάμε για το πώς εξέλαβε το περιστατικό ο κάθε ένας, αλλά και πιο ανεπίσημες συναντήσεις για καφέ, πάλι με τον ίδιο στόχο». Τη Δέσποινα είχε βοηθήσει πολύ και η ψυχοθεραπεία.
«Μαθαίνεις πολλά πράγματα για τον εαυτό σου. Στη δουλειά κάνεις προβολή στον εαυτό σου ή στους δικούς σου. Σε ωθεί να κάνεις μια ανασκόπηση της ζωής σου, τι έχεις πετύχει και τι όχι». Η θεραπεία σε βοηθάει να ανιχνεύσεις έγκαιρα τα σημάδια του burnout. «Λέμε συχνά ότι είμαστε πολύ απασχολημένοι σαν να είναι κάποιου είδους επίτευγμα. Σαν να δείχνει ότι είσαι πολύ καλός. Αυτό όμως μπορεί να γυρίσει εύκολα μπούμερανγκ».
