Η δολοφονία του Μάρτιν Τσάνι, ενός 15χρονου μαθητή και ποδοσφαιριστή της Ντιναμό Σίτι, στις 18 Νοεμβρίου 2024, κοντά στο σχολείο «Φαν Νόλι» στα Τίρανα, σόκαρε την Αλβανία και άφησε την κοινωνία σε κατάσταση αμηχανίας. Το περιστατικό φαίνεται να ξεκίνησε από μια διαδικτυακή αντιπαράθεση και κατέληξε σε τραγωδία, όταν ένας 14χρονος συμμαθητής του Μάρτιν τον μαχαίρωσε θανάσιμα. Λίγες ώρες μετά την επίθεση, η εικόνα του θανάσιμα τραυματισμένου Μάρτιν διαδόθηκε με ταχύτητα στο TikTok, δημιουργώντας μια ανεξέλεγκτη κατάσταση, με ανήλικους χρήστες της πλατφόρμας να επικροτούν τη δολοφονία του νεαρού μαθητή, αναρτώντας σχόλια όπως «επιτέλους, κάποιος έκανε κάτι σωστό».
Η αντίδραση της αλβανικής κυβέρνησης ήταν άμεση. Στις 21/12 ο πρωθυπουργός Εντι Ράμα ανακοίνωσε την προσωρινή παύση λειτουργίας του TikTok για (τουλάχιστον) ένα έτος στην Αλβανία, σχολιάζοντας ότι δεν είναι μια βιαστική αντίδραση σε ένα μεμονωμένο περιστατικό, αλλά μια προσεκτικά μελετημένη απόφαση που ελήφθη σε συνεννόηση με τις κοινότητες γονέων στα σχολεία της χώρας με στόχο «την προστασία των παιδιών από την επιβλαβή επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης υπογραμμίζοντας την ανάγκη προστασίας τους».
🇦🇱The ban on TikTok for (at least) one year in Albania is not a rushed reaction to a single incident, but a carefully considered decision made in consultation with parent communities in schools across the country.
TikTok has no grounds to demand clarifications from Albania…
— Edi Rama (@ediramaal) December 22, 2024
Ο ίδιος σε ανάρτησή του στις 22 Δεκεμβρίου αναφέρει: «Ευτυχώς, η Αλβανία είναι μια δημοκρατική χώρα όπου, όταν πάνω από το 90% των γονέων ζητούν την απαγόρευση του TikTok και η συντριπτική πλειοψηφία πιστεύει ότι η υγεία και η ευημερία των παιδιών μας δεν πρέπει να εξυπηρετούν την πλατφόρμα, αλλά ότι η πλατφόρμα πρέπει να εξυπηρετεί την υγεία και την ευημερία των παιδιών μας, η απόφασή μας δεν θα μπορούσε να είναι πιο ξεκάθαρη: Είτε το TikTok προστατεύει τα παιδιά της Αλβανίας είτε η Αλβανία θα προστατεύσει τα παιδιά της από το TikTok».
Πράξεις βίας ως μέσο ενδυνάμωσης της ψηφιακής ταυτότητας
Η κίνηση αυτή βρήκε υποστήριξη από μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης, που θεώρησε την απαγόρευση απαραίτητο μέτρο για την αντιμετώπιση της βίας μεταξύ των ανηλίκων. Ο Αιμίλιος Τσίκας, λέκτορας Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων στο Μεσογειακό Πανεπιστήμιο της Αλβανίας, σχολιάζει ότι «η τραγωδία αυτή προκάλεσε σοκ σε ολόκληρη την αλβανική κοινωνία. Δεν ήταν μόνο το γεγονός της βίας, αλλά και ο τρόπος που αυτή “επικοινωνήθηκε” μέσα από τα social media», εξηγεί. Ο ίδιος συμμετείχε σε συζητήσεις με φοιτητές και γονείς στα Τίρανα μετά το περιστατικό και σχολιάζει στην «Κ» ότι «αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν ο τρόπος που οι νέοι μιλούν για τη βία σαν να είναι κάτι αποδεκτό, σχεδόν αναπόφευκτο. Πολλοί ανήλικοι βλέπουν τέτοιες πράξεις ως μέσο ενδυνάμωσης της “ψηφιακής ταυτότητάς” τους. Οι κίνδυνοι που προκύπτουν από τη θόλωση των ορίων μεταξύ του πραγματικού και του εικονικού κόσμου γίνονται ολοένα και πιο ανησυχητικοί και άγνωστοι. Οι αντιλήψεις των ανθρώπων σχετικά με το τι είναι κατάλληλο να αναρτηθεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν αλλάξει σημαντικά τα τελευταία χρόνια».
Σύμφωνα με έρευνα του 2024 από το Youth Endowment Fund, το 70% των εφήβων που συμμετείχαν, ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί σε περιεχόμενο με πραγματική βία στο TikTok ή σε άλλες πλατφόρμες.
Ο αντίκτυπος αυτής της ψηφιακής κουλτούρας δεν περιορίζεται μόνο στις οθόνες τους, αλλά όπως σχολιάζουν οι ίδιοι οι δάσκαλοι επηρεάζει και τη φυσική τους παρουσία στο σχολείο. Οι κοινωνικές συγκρούσεις που κάποτε λύνονταν εντός των τοίχων της σχολικής αυλής, τώρα συνεχίζονται και εκτός αυτής, μέσω των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης. Ενας δάσκαλος από τα Τίρανα, που ζήτησε να διατηρήσει την ανωνυμία του, εξηγεί τις σοβαρές συνέπειες αυτής της αλλαγής. «Εχουμε δει παιδιά να έρχονται στο σχολείο με φοβίες που δεν υπήρχαν παλαιότερα. Οι συγκρούσεις δεν περιορίζονται στην αυλή, συνεχίζονται στα social media και γίνονται δημόσιες. Αυτό προκαλεί πίεση στα παιδιά που αισθάνονται ότι πρέπει να ανταποκριθούν για να μη χάσουν την “εικόνα” τους».
Οι απόψεις των εκπαιδευτικών συνδέονται με ευρήματα διεθνών ερευνών. Σύμφωνα με έρευνα του 2024 από το Youth Endowment Fund, το 70% των εφήβων που συμμετείχαν, ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί σε περιεχόμενο με πραγματική βία στο TikTok ή σε άλλες πλατφόρμες. Επιπλέον, έκθεση της UNICEF το 2024 υπογραμμίζει ότι η διάδοση βίαιου περιεχομένου στα social media αυξάνει την πιθανότητα οι έφηβοι να εμπλακούν σε βίαιες πράξεις, είτε ως θύτες είτε ως θύματα. Η ίδια έκθεση σημειώνει ότι οι πλατφόρμες ενισχύουν την ορατότητα τέτοιου περιεχομένου, καθιστώντας τη βία πιο «ορατή» και κοινωνικά αποδεκτή.
Η απόφαση για το κλείσιμο του TikTok ήταν ένας τρόπος να ξεκινήσει η συζήτηση, αλλά η λύση πρέπει να είναι ολιστική.
Ο κ. Τσίκας συνοψίζει: «Στην Αλβανία, όπου οι θεσμοί προσπαθούν ακόμα να προσαρμοστούν στις ανάγκες μιας ψηφιακής εποχής, τέτοια περιστατικά είναι καμπανάκι κινδύνου. Η απόφαση για το κλείσιμο του TikTok ήταν ένας τρόπος να ξεκινήσει η συζήτηση, αλλά η λύση πρέπει να είναι ολιστική».
Μαζί του συμφωνεί και η 20χρονη φοιτήτρια Ελσα Μιλκούρτη, που όπως σχολιάζει βλέπει ένα μεγάλο μέρος των συνομηλίκων αλλά και των νεότερων ηλικιών να επηρεάζονται από τη βία των κοινωνικών δικτύων. «Αυτό που βλέπω είναι ότι ένα μεγάλο μέρος της νεολαίας έχει γίνει εξαρτημένο σε τέτοιο βαθμό από το TikTok που περνά σε μια μη σταθερή συναισθηματική κατάσταση, επηρεασμένο από παραδείγματα βίας, που προβάλλονται ακόμη και από μουσικούς, με στίχους που περιέχουν ακατάλληλη γλώσσα, από την οποία επηρεάζονται κυρίως οι νέες γενιές».
Τι ισχύει σε άλλες χώρες
Πολλές ευρωπαϊκές χώρες έχουν θεσπίσει περιορισμούς στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από ανηλίκους, με στόχο την προστασία τους από πιθανούς κινδύνους. Στη Γαλλία, το κοινοβούλιο ενέκρινε νομοσχέδιο που απαιτεί από τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης να επαληθεύουν την ηλικία των χρηστών και να ζητούν γονική συναίνεση για παιδιά κάτω των 15 ετών. Στη Γερμανία, η νομοθεσία επιτρέπει τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από ανηλίκους ηλικίας 13 έως 16 ετών μόνο με γονική συναίνεση, ενώ υπάρχουν εκκλήσεις για αυστηρότερους ελέγχους. Στο Βέλγιο, η ελάχιστη ηλικία για τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης χωρίς γονική άδεια είναι τα 13 έτη.
Ενας από τους αυστηρότερους περιορισμούς παγκοσμίως υιοθετήθηκε πρόσφατα από την Αυστραλία. Τον Νοέμβριο του 2024, το αυστραλιανό κοινοβούλιο ενέκρινε νομοσχέδιο που απαγορεύει πλήρως την πρόσβαση σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης για παιδιά κάτω των 16 ετών. Οι πλατφόρμες, όπως το TikTok, το Facebook και το Instagram, υποχρεούνται να εφαρμόσουν μέτρα για την αποτροπή πρόσβασης από ανηλίκους κάτω των 16, με προβλεπόμενα πρόστιμα έως και 49,5 εκατομμύρια δολάρια Αυστραλίας για μη συμμόρφωση.
Να σημειώσουμε ότι στην Ελλάδα, αν και η σχετική συζήτηση για κυβερνητική ρύθμιση έχει ανοίξει, προς το παρόν η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από ανηλίκους ρυθμίζεται κυρίως μέσω των όρων χρήσης που θέτουν οι ίδιες οι πλατφόρμες, όπως το TikTok, το Instagram και το Facebook. Συνήθως, η ελάχιστη ηλικία για τη δημιουργία λογαριασμού είναι τα 13 έτη, με την προϋπόθεση της γονικής συναίνεσης για χρήστες κάτω των 16 ετών. Ωστόσο, η εφαρμογή αυτών των περιορισμών βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ειλικρίνεια των χρηστών κατά την εγγραφή.
