Ο B. ήταν δεκαεπτά ετών. Αν και αναγνώριζε ότι «κάτι δεν πάει καλά μέσα του», δέχτηκε να συναντήσει έναν ειδικό για να ικανοποιήσει τη μητέρα του, προσδοκώντας ανταλλάγματα από εκείνη: χρήματα και ελευθερίες. «Οι συγκρούσεις τους ήταν συχνές, με βρισιές και βίαια ξεσπάσματα. Ο έφηβος εμφάνιζε επίσης μεγάλες δυσκολίες στο σχολείο – και λόγω των χαμηλών επιδόσεών του στα μαθήματα, και λόγω της επιθετικότητας και της παραβατικής συμπεριφοράς του.
Η σχέση των γονέων του δεν ήταν καλή. Ο πατέρας του, ο οποίος πέθανε πριν από λίγα χρόνια, ήταν ασταθής και η μητέρα του μάλλον δύσκαμπτη και αυστηρή. Μόνη πλέον με τον γιο της, δηλώνει σε κάθε ευκαιρία απογοητευμένη από εκείνον, τονίζοντας διαρκώς τις ανεπάρκειές του», λέει στην «Κ» ο Χρήστος Ζερβής, ψυχίατρος, παιδοψυχίατρος και υπεύθυνος του Τμήματος Ψυχιατρικής Εφήβων και Νέων στο νοσοκομείο «Γ. Γεννηματάς».
Στον ψυχοθεραπευτή του το αγόρι είπε ότι πράγματι μερικές φορές έχανε τον έλεγχο, όμως δικαιολόγησε όσα έκανε· τα θεωρούσε εκδίκηση για αυτά που είχε υποστεί. «Στη συνέχεια, παρά τη σχετικά καλή διάθεση που είχε δείξει στην πρώτη μας συνεδρία, με αντιμετώπισε με αμφισβήτηση, ακόμη και επιθετικότητα. Αδυνατούσε να πιστέψει στην αυθεντική έκφραση και στην αμοιβαία κατανόηση. Μέσω της βίας ένιωθε δυνατός.
(Μελετώντας, άλλωστε, την ετυμολογία και τη σημασιοδότηση του όρου “βίαιος”, βρίσκουμε στα αρχαία ελληνικά ότι σε πρώιμες φάσεις της ανθρώπινης ιστορίας ο όρος σήμαινε “γενναίος”, δηλαδή είχε θετική χροιά.) Στην πραγματικότητα όμως έτσι έμενε καθηλωμένος σε μια μοναξιά χωρίς διέξοδο. Η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία είχε στην περίπτωσή του ως στόχο να ενθαρρύνει σε αυτόν την αυθόρμητη ύπαρξη και την επικοινωνία που θα τον καθιστούσε ικανό για πραγματικές σχέσεις».
Τέτοιες ιστορίες πληθαίνουν. Οι ειδικοί ψυχικής υγείας συναντούν ολοένα περισσότερους εφήβους που καταφεύγουν στη βία για να εκφράσουν θυμό ή απόγνωση. Και ακόμη περισσότερα περιστατικά μένουν αθέατα, μέχρι να γίνουν γνωστά μέσα από το αστυνομικό δελτίο. Το φαινόμενο της βίας ανηλίκων έχει λάβει εκρηκτικές διαστάσεις σε όλο τον κόσμο. Σε διεθνή μελέτη, που συμπεριέλαβε χρήση όπλων, καβγάδες κ.ά., περίπου 75% των εφήβων ανέφεραν συμμετοχή σε «βία μεταξύ ομοτίμων» το προηγούμενο έτος. Ενώ σε μια αντίστοιχη μελέτη πρώιμης εφηβείας (10-14 ετών), το 26% των αγοριών και το 18% των κοριτσιών ανέφεραν ότι είχαν διαπράξει κάποια μορφή βίας κατά τους προηγούμενους έξι μήνες.
«Η ψυχιατρική οφείλει να κινηθεί από τη θεραπεία προς την ολιστική πρόληψη, προωθώντας μια κουλτούρα ανθεκτικότητας», λέει ο ψυχίατρος Στ. Στυλιανίδης.
Και στην Ελλάδα το τοπίο είναι ζοφερό. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ., η νεανική παραβατικότητα, ιδίως κατά το 2023 και το 2024, παρουσιάζει ιδιαίτερα ανησυχητική αύξηση, με εκτόξευση του αριθμού των σοβαρών περιστατικών σωματικής βίας, μείωση του ορίου ηλικίας στην εμπλοκή σε παραβατικές συμπεριφορές, συχνότερη εμπλοκή και των κοριτσιών και επαναληπτικότητα στη συμπεριφορά των δραστών. Και αυτή η παραβατικότητα εκφράζεται μέσα από μια ευρεία γκάμα βίας: φυσική, λεκτική ή ψυχολογική (απειλές, εκφοβισμός, προσβολές), κοινωνική/έμμεση (αποκλεισμός, ηλεκτρονική βία/cyberbullying), απάτη ή κλοπή, σοβαρές παραβιάσεις κανόνων.
«Η ψυχική υγεία των ανηλίκων βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι, καθώς η κοινωνική πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από αυξανόμενη πίεση, ανισότητα και αβεβαιότητα. Οι αλλαγές στο οικογενειακό, σχολικό και ψηφιακό περιβάλλον διαμορφώνουν ένα πεδίο συνεχούς ψυχοκοινωνικού στρες. Η οικονομική ανασφάλεια, η εκπαιδευτική υπερφόρτωση και η διαρκής σύγκριση μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν την αίσθηση ανεπάρκειας, ρευστότητας της ταυτότητας και αποξένωσης», εξηγεί ο Στέλιος Στυλιανίδης, ψυχίατρος – ψυχαναλυτής, ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο, ιδρυτής και επίτιμος πρόεδρος της ΕΠΑΨΥ.
«Από ψυχιατρικής σκοπιάς, οι κοινωνικές ανισότητες, οι πόλεμοι, η κλιματική κρίση λειτουργούν ως χρόνιοι “επιγενετικοί στρεσογόνοι παράγοντες”, αυξάνοντας την ευαλωτότητα των παιδιών στον εθισμό στο Διαδίκτυο, όπως και διαταραχές συναισθηματικής ρύθμισης και συμπεριφοράς. Η έλλειψη πρόσβασης σε ποιοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας, το έλλειμμα ψυχοεκπαίδευσης των γονέων, η ανεπαρκής εξειδικευμένη στήριξη των εκπαιδευτικών και η απουσία υποστηρικτικών δικτύων εντείνουν τον κίνδυνο για εμφάνιση πρώιμης ψυχοπαθολογίας. Παράλληλα, η βία μεταξύ ανηλίκων τείνει να μετατοπίζεται από τη φυσική στη διαδικτυακή μορφή, με φαινόμενα όπως ο εκφοβισμός και η ψηφιακή διαπόμπευση».
Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία εγκαινιάζει στις 8 Νοεμβρίου τη σειρά υβριδικών σεμιναρίων με τίτλο «Κατανοώντας τις όψεις της εφηβικής και νεανικής βίας». Εννέα διακεκριμένοι ψυχαναλυτές, μέλη της ΕΨΕ –οι Αθανάσιος Αλεξανδρίδης, Ιωάννης Βαρτζόπουλος, Βασιλική Γιωτσίδη, Νίκος Γκουγκουλής, Χρήστος Ζερβής, Πέτρος Κεφάλας, Νίκος Λαμνίδης, Σάββας Σαββόπουλος και Στέλιος Στυλιανίδης– θα φωτίσουν την έκταση και την πολυπλοκότητα του φαινομένου, προτείνοντας εργαλεία για μια πιο ολιστική κατανόηση και αντιμετώπιση.
«Η υπερβολική ενασχόληση με το Διαδίκτυο μειώνει καθοριστικά την επιρροή της οικογένειας και της εκπαίδευσης», σημειώνει ο ψυχίατρος Ι. Βαρτζόπουλος.
Οι απορίες είναι πολλές. Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα φύλα; Το πρόβλημα ξεκινάει από την οικογένεια; Ποιος ο ρόλος του σχολείου; Θέτω αυτά τα ερωτήματα στον Ιωάννη Βαρτζόπουλο, ψυχίατρο – ψυχαναλυτή και πρόεδρο της ΕΨΕ. «Η πραγματικότητα δείχνει ότι η βία επηρεάζεται τόσο από τις ανατομικές διαφορές των φύλων όσο και από την κοινωνική θέση τους. Οι βιασμοί, για παράδειγμα, είναι μορφή βίας στην οποία κυριαρχεί ο άνδρας. Μια γυναίκα στο σημερινό Αφγανιστάν, παρότι συνθλίβεται κοινωνικά, έχει μικρότερη δυνατότητα προσφυγής στη βία απ’ όσο μια αλκοολική γυναίκα σ’ ένα τροχόσπιτο της κεντρικής Αμερικής.
Από την άλλη, και στην Ελλάδα έχουμε σοκαριστεί αρκετές φορές τελευταία από συμμορίες νεαρών κοριτσιών, που απρόκλητα επιτίθενται σε συνομήλικές τους», απαντά ο κ. Βαρτζόπουλος. «Η επιδημιολογία θα αναδείξει διαφορές. Η ουσία, όμως, είναι ότι η βία είναι παρούσα και στα δύο φύλα και οι ομοιότητες τείνουν να υπερισχύουν. Αυτό μας οδηγεί στην αναζήτηση των αιτιών και κυρίως στον ρόλο της οικογένειας και της εκπαίδευσης, των θεμελιωδών θεσμών που διδάσκουν τη διευθέτηση των εντάσεων χωρίς προσφυγή στη βία, αλλά και τη νομιμοποιημένη βία της εφαρμογής του νόμου ή την καθαγιασμένη βία του πολέμου στην υπεράσπιση της πατρίδας, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση ταυτότητας. Ομως η υπερβολική ενασχόληση με το Διαδίκτυο, παράλληλα με άλλες κοινωνικές εξελίξεις, μειώνει καθοριστικά την επιρροή και της οικογένειας, και της εκπαίδευσης. Κι εκεί ίσως βρίσκεται μια ουσιαστική αιτία της σύγχρονης βίας των νέων».
Οι λύσεις
Το μέλλον, ωστόσο, δεν είναι αναπόφευκτα δυσοίωνο, όπως σπεύδει να τονίσει ο Στέλιος Στυλιανίδης. «Η ενίσχυση της σχολικής ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, η ενσωμάτωση της ψυχικής αγωγής στα εκπαιδευτικά προγράμματα, ο ψηφιακός εγγραμματισμός και η αξιοποίηση ψηφιακών εργαλείων πρόληψης μπορούν να μεταβάλουν τις αρνητικές εκβάσεις. Η ψυχιατρική του 21ου αιώνα οφείλει να κινηθεί από τη θεραπεία προς την ολιστική πρόληψη, προωθώντας μια κουλτούρα ανθεκτικότητας, συμμετοχικότητας των παιδιών και εφήβων στα προγράμματα παρέμβασης, ενσυναίσθησης και κοινωνικής δικαιοσύνης», υπογραμμίζει.
«Η βία των εφήβων δεν είναι πεπρωμένο. Είναι μια πρόκληση και πρόσκληση για να αλλάξουμε την κατανόηση και τη νοοτροπία μας ως ενήλικοι. Ο έφηβος έχει ανάγκη από πάθος, από νόημα, όπως και από την ανοικοδόμηση μιας βασικής εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς των ενηλίκων. Η ψυχική υγεία των παιδιών αποτελεί αντανάκλαση της ηθικής και ψυχικής ωριμότητας της κοινωνίας που τα ανατρέφει».
