Στη γλώσσα που μιλάνε οι αρχειονόμοι και όσοι γνωρίζουν καλά τον αρχειακό χώρο, χρησιμοποιούνται συχνά μονάδες μέτρησης του μήκους για να αποδοθεί το μέγεθος ή εύρος μιας αρχειακής συλλογής. Αρχεία μήκους εκατοντάδων μέτρων ή χιλιομέτρων βρίσκονται, έτσι, σε τόπους συχνά μη προφανείς, αναμένοντας στωικά εκείνους που θα αναζητήσουν ανάμεσα στα αναρίθμητα έγγραφα πληροφορίες που δύνανται να επαναπροσδιορίσουν την προσωπική και συλλογική ιστορία.
Μπορεί αυτοί να είναι τα υιοθετημένα τέκνα της περιόδου του ελληνικού εμφυλίου, ή οι ομογενείς που λαχταρούν να μάθουν τη διαδρομή εκείνου του προγόνου που πρώτος κυνήγησε το αμερικανικό όνειρο ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Oποιος και αν είναι ο σκοπός της αναζήτησής τους, η μονάδα μέτρησης του αρχειακού υλικού υποκρύπτει εδώ έναν συμβολισμό: τη μακρά απόσταση που πρέπει συχνά να διανύσουν όσοι ψάχνουν στο παρελθόν, για να βρουν την ιστορία που κανείς δεν τους είπε –όση και τα αρχεία στα οποία ανατρέχουν.
Τον Μάιο του 2025 νομοθετούνται διευκολύνσεις στην κτήση της ελληνικής ιθαγένειας για τα ελληνόπουλα που υιοθετήθηκαν στην αλλοδαπή, κυρίως από τη δεκαετία του 1950 και έπειτα. Πρόκειται για περίπου 4.000 παιδιά που με νόμιμες ή παράνομες διαδικασίες, κατέληξαν σε οικογένειες στην Αμερική, στην Ολλανδία και αλλού. Η νομοθετική πρωτοβουλία έρχεται μετά από μια σειρά υποθέσεων αναζήτησης των ριζών υιοθετημένων παιδιών, όπου κομβικό ρόλο διαδραματίζει και το έργο της Βελγοαμερικανίδας καθηγήτριας και διευθύντριας του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών στο King’s College του Λονδίνου, Γκόντα φαν Στιν, «Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα, Υιοθεσίες στην Αμερική του Ψυχρού Πολέμου» (εκδ. Ποταμός, 2021).
Η ίδια, όπως αναφέρει στην εισαγωγή του βιβλίου της, λόγω της καλής γνώσης της για την Ελλάδα, λάμβανε για χρόνια αιτήματα υιοθετημένων παιδιών, που ζητούσαν βοήθεια στην αναζήτηση της βιολογικής τους προέλευσης. Η απεγνωσμένη προσπάθεια των ανθρώπων να βρουν την άκρη του μίτου της προσωπικής τους γενεαλογίας προσέκρουσε πολλές φορές στον κατακερματισμένο τρόπο με τον οποίο διατηρούνται αρχεία στην Ελλάδα, αλλά και στην έλλειψη μιας κουλτούρας εναπόθεσης των προσωπικών αρχείων των πολιτών στις κεντρικές αρχειακές υπηρεσίες της χώρας.
Πού να ψάξετε για να βρείτε τις ρίζες σας
Η αυξανόμενη τάση αναζήτησης πληροφοριών καταγωγής από υιοθετημένα παιδιά το τελευταίο διάστημα, οδήγησε την Κεντρική Υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους να εκδώσει την περασμένη άνοιξη μια ανακοίνωση, ενημερώνοντας τους ενδιαφερόμενους πως δεν διαθέτει ληξιαρχικά αρχεία.
Τα ληξιαρχεία είναι οι πρώτοι –και τελευταίοι– σταθμοί καταγραφής της ζωής. Στην Ελλάδα, όμως, οι δημοτικοί υπάλληλοι συχνά αρνούνται να παρέχουν ληξιαρχικές πράξεις σε ενδιαφερόμενους όταν δεν προκύπτει εύλογα πως έχουν κάποιο έννομο συμφέρον. Οπως εξηγεί στην «Κ» ο ιστορικός και καθηγητής αρχειονομίας στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, Γιάννης Στογιαννίδης, «με βάση τους νόμους του 1991 και 2019 έπρεπε όλα τα ληξιαρχικά αρχεία των δήμων της χώρας να έχουν μεταφερθεί στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Οι δήμοι, είτε από άγνοια είτε για να αποφύγουν το βάρος των διοικητικών εργασιών, δεν ασχολούνται με την εκκαθάριση των αρχείων που δεν τους είναι υπηρεσιακά χρήσιμα. Με αποτέλεσμα τα ληξιαρχικά να μην είναι όλα συγκεντρωμένα κάπου, ώστε να μπορεί να τα αναζητήσει ο πολίτης».
Ενώ οι δήμοι δεν διέπονται από τις αρχές της αρχειονομίας, εκείνοι που είναι επιφορτισμένοι με τη φροντίδα των αρχείων δίνουν μεγάλη σημασία στην προάσπιση του «δικαιώματος στην πρόσβαση», ενός θεσμοθετημένου από τη δεκαετία του 1960 εργαλείου, για την αναζήτηση πληροφοριών –που είτε τους αφορούν προσωπικά είτε όχι– στις αρχειακές εθνικές συλλογές. «Είναι ένα από τα εμβληματικά ζητήματα που απασχολεί τους αρχειονόμους, το να επιτρέπουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πρόσβαση σε αρχειακές συλλογές», μας πληροφορεί ο κ. Στογιαννίδης, εξηγώντας την κρισιμότητα της μεταφοράς των αρχείων στις αρχειακές υπηρεσίες της χώρας.
Πάντως, ειδικά για τις αναζητήσεις υιοθετημένων παιδιών, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στη Θεσσαλονίκη, έχει μεταφερθεί το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας που περιλαμβάνει, ανάμεσα σε άλλα, φακέλους του δημοτικού βρεφοκομείου του Αγίου Στυλιανού, που είχε πρωτοστατήσει σε σκάνδαλο υιοθεσιών το οποίο άρχισε να αποκαλύπτεται τη δεκαετία του 1960.
Σύμφωνα με τον Γιάννη Στογιαννίδη, άλλα σημεία που μπορούν να προσφέρουν πληροφορίες για τις ρίζες είναι τα δικαστικά αρχεία, σημαντικό τμήμα των οποίων έχει περάσει στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, αν και η αναζήτηση δυσχεραίνεται από την απουσία ονομαστικού ευρετηρίου για τους εμπλεκόμενους σε δίκες. Αποτελούν όμως μια σημαντική πηγή πληροφοριών ειδικά για όσους υιοθετημένους προέρχονταν από γονείς που καταδικάστηκαν για τα κοινωνικά τους φρονήματα, οι οποίοι αποτελούν σημαντικό κομμάτι των σημερινών ομογενών που αναζητούν πληροφορίες. Ομοίως και τα αρχεία φυλακών, ορισμένα από τα οποία από το 2016 βρίσκονται και αυτά στη συλλογή των ΓΑΚ.
Η οικογενειακή διαδρομή μπορεί επίσης να αποτυπωθεί σε αρχεία των κέντρων Κοινωνικής Πρόνοιας, που περιέχουν φακέλους υιοθεσιών αλλά και σε εκλογικούς καταλόγους που αν και δεν αντιπροσωπεύουν όλες τις χρονιές, ξεκινούν να τηρούνται ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, με την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Αλλά και στα αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών, όπου περιέχονται αιτήσεις μετανάστευσης, στα κιτάπια του Ταμείου Ανταλλαξίμων, της υπηρεσίας που συστάθηκε για να αποζημιώσει τους Μικρασιάτες για τις χαμένες τους περιουσίες (δεν το έκανε ποτέ, ωστόσο) ή στα αρχεία που περιέχουν αιτήματα πολιτογράφησης Μικρασιατών, όπως αυτό του Βόλου. «Σε αυτές τις πηγές μπορεί να βρεθούν αναπάντεχες πληροφορίες», λέει ο κ. Στογιαννίδης. «Οι φωτογραφίες που έδιναν οι άνθρωποι στις υπηρεσίες αυτές δεν ήταν πάντα ατομικές, μπορεί να ήταν οι οικογενειακές που είχαν τραβήξει στη Μικρά Ασία και από τις οποίες μπορούμε να μάθουμε πράγματα για την ενδυμασία, τα επαγγέλματα και τις συνήθειές τους. Ολα φέρουν μια πληροφορία και μια εικόνα για μια παλαιότερη εποχή, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της οποίας είναι αναμενόμενο να ξεχνάμε. Σώζονται όμως μέσα στα αρχεία».
Η αρχειακή κουλτούρα που μας λείπει
Είναι πολύ διαδεδομένη σε χώρες με ισχυρή αρχειακή κουλτούρα, η διατήρηση των οικογενειακών αρχείων, δηλαδή των αρχείων που δημιουργούν τα μέλη μιας οικογένειας (γράμματα, φωτογραφίες, κ.ά.), στις κρατικές αρχειακές υπηρεσίες. Στην Ελλάδα έχουμε συνηθίσει οικογενειακά αρχεία να τηρούνται από επιφανείς οικογένειες με σκοπό την αναπαραγωγή της κοινωνικής τους ταυτότητας, ωστόσο κάθε οικογένεια έχει πληροφορίες γενεαλογίας που μπορεί να είναι χρήσιμες όχι μόνο στους δικούς της απογόνους, αλλά και σε ερευνητές που αναζητούν πληροφορίες μιας εποχής.
«Ο Ελληνας πολίτης δεν είναι εκπαιδευμένος στο να διατηρεί το απλό οικογενειακό αρχείο, τα γράμματα και τις φωτογραφίες των προγόνων του. Επιπλέον δεν ξέρει ότι μπορεί να το εμπιστευτεί σε μια κρατική αρχειακή υπηρεσία και να το αναζητά όποτε θέλει αυτός και οι απόγονοί του», λέει ο κ. Στογιαννίδης. «Στο εξωτερικό αυτό συμβαίνει. Ενα Καναδός, δηλαδή, δεν περιμένει να βρει στο σπίτι του το αρχείο της οικογένειάς του, όσο γνωστή ή άσημη και αν ήταν».
Εμείς γνωρίζουμε κάθε άτομο μία στιγμή, που συνήθως είναι παράλληλη της δικής μας ζωής. Δεν γνωρίζουμε την προγενέστερη
Υπογραμμίζοντας την ανάγκη να εξοικειωθούν οι πολίτες με τη διατήρηση των οικογενειακών αρχείων στους επίσημους φορείς για την προστασία τους, όπως είναι τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, συνοψίζει και τη σημασία που έχει αυτή η γενεαλογική ανασκαφή που κάνει κανείς. «Εμείς γνωρίζουμε κάθε άτομο μία στιγμή, που συνήθως είναι παράλληλη της δικής μας ζωής. Δεν γνωρίζουμε την προγενέστερη, μόνο μαντεύουμε και υποθέτουμε για το ποιοι ήταν πριν τους γνωρίσουμε», λέει.
Αυτή η ανασκαφή στις διαθέσιμες αρχειακές πηγές είναι πολύ συνηθισμένη σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Αυστραλία και ο Καναδάς. «Οι κρατικές αρχειακές υπηρεσίες αυτών των χωρών επειδή δεν μπορούν να απαντούν σε όλα τα αιτήματα έχουν ορίσει πιστοποιημένους ερευνητές γενεαλογικών αναζητήσεων με σπουδές στην ιστορία ή στις ανθρωπιστικές επιστήμες, ή έχουν τμήματα γενεαλογικών ερευνών στελεχωμένα με κρατικούς υπαλλήλους για να κάνουν αυτήν την αναζήτηση. Και αν δεν την κάνουν όλη, δίνουν έναν χάρτη για το ποια αρχεία χρησιμεύουν στην αναζήτησή σου», εξηγεί ο ιστορικός.
Ο ερευνητής των γενεαλογικών δέντρων
Αν και δεν είναι επιφορτισμένος από τις δημόσιες υπηρεσίες για να κάνει αυτή τη δουλειά, ο Γρηγόρης Κόντος, ιστορικός και ο ίδιος και ιδρυτής της Greek Ancestry, μιας υπηρεσίας αναζήτησης της γενεαλογίας, έχει εντρυφήσει στον κόσμο των αρχείων καταφέρνοντας για λογαριασμό ομογενών να ανακαλύψει άγνωστους προγόνους.
Η πρώτη του επαφή με τη χρήση αρχείων για την αναζήτηση της καταγωγής έρχεται στα 15, όταν ο φιλόλογος του σχολείου, τους μιλάει για τη βάση δεδομένων του Ελις Αϊλαντ στη Νέα Υόρκη, όπου κανείς μπορεί να αναζητήσει τους μετανάστες συγγενείς του. «Αυτό που συνειδητοποίησα ήδη από τα 16 ήταν ότι στην Αμερική κυρίως υπάρχει τεράστιο ενδιαφέρον για την αναζήτηση ριζών. Οι ομογενείς έψαχναν αλλά δεν είχαν κανένα τρόπο να κάνουν έρευνα αρχειακή. Εβρισκαν, ό,τι έβρισκαν, σε αμερικανικά αρχεία που ήταν όλα ψηφιοποιημένα αλλά στην Ελλάδα δεν υπήρχε τίποτα», λέει.
Ο κ. Κόντος ύστερα από κάποιες υποθέσεις αναζήτησης πληροφοριών σε αρχεία που αναλαμβάνει για λογαριασμό ομογενών, ιδρύει την Greek Ancestry το 2020, που σήμερα έχει δική της βάση δεδομένων με σχεδόν δύο εκατομμύρια καταγραφές που αντιστοιχούν σε οχτώ εκατομμύρια ονόματα, όπως λέει ο ίδιος. «Κάνουμε δύο πράγματα: αναζητούμε το δέντρο κάποιου βάσει όποιων πληροφοριών μας παρέχει και βρίσκουμε αρχειακές συλλογές, τις ψηφιοποιούμε και τις μεταγράφουμε σε βάσεις δεδομένων», εξηγεί. Το τελευταίο έργο που ανέλαβαν ήταν να ζητήσουν από τη Μητρόπολη Ζακύνθου τα βιβλία γάμων από το 1889, τα οποία ψηφιοποίησαν και δημοσίευσαν στη σελίδα τους. Εχουν αναλάβει και την ψηφιοποίηση αρχείων των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Ολα αυτά έγιναν χωρίς αντίτιμο, παρά μόνο με την αξίωση να τα διαθέτουν και οι ίδιοι στις βάσεις δεδομένων τους προκειμένου να μπορούν οι πελάτες τους να αναζητήσουν τους συγγενείς τους. «Μέχρι το 2020 που πρωτοανεβάσαμε τη βάση δεδομένων, δεν υπήρχε καμία άλλη για γενεαλογική έρευνα. Υπήρχαν ορισμένα πράγματα στα ΓΑΚ αλλά δεν ήταν αναζητήσιμα. Αυτό γίνεται πρώτη φορά από εμάς και τότε απογειώνεται και το ενδιαφέρον των Ελληνοαμερικανών», λέει.
Πάντως, διευκρινίζει ότι η έρευνα φτάνει μέχρι εκεί που επιτρέπουν οι αρχειακές πηγές. «Αν υπάρχει αρχείο, το βρίσκουμε. Αν δεν υπάρχει, δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι», λέει.
Τους τελευταίους πέντε μήνες υπάρχει μια πρωτοφανής έξαρση γενεαλογικών αναζητήσεων από ομογενείς. Ο κ. Κόντος το συνδέει και με τις νομοθετικές ρυθμίσεις για την ιθαγένεια που διευκολύνουν τους ανθρώπους να αναζητήσουν στην Ελλάδα τις ρίζες τους. Τα ευρήματα συχνά συγκινούν ακόμα και αυτούς που δεν σχετίζονται με την οικογένεια, τις ρίζες της οποίας αποκαλύπτουν τα αρχεία. Οπως αυτό το γράμμα του παππού ενός ομογενή της Νέας Ζηλανδίας, που ανέσυρε η Greek Ancestry. Μέλος της Εθνικής Αντίστασης και καταδικασμένος σε θάνατο, έγραψε στον γιο του πριν πεθάνει:
«Αγαπημένο μου παιδί, Κώστα. Οταν θα διαβάσεις αυτές τις λίγες γραμμές, εγώ παιδί μου δεν θα υπάρχω στη ζωή γιατί θα με έχουν εκτελέσει οι Γερμανοί… Παιδί μου, αγοράκι μου, που σ’ αφήνω 2 ετών ορφανούλι, λεβέντη μου, εσένα που σ’ αγάπησα τόσο, αλλά δεν είχα την τύχη να σε χαρώ και να παίξω το κρυφτούλι όπως έπαιζα άλλοτε μαζί σου. Οταν θα είσαι παλληκαράκι και θα διαβάζης το τελευταίο γράμμα, θέλω να θυμάσαι τον πατέρα σου και τις συμβουλές που θα σου δώσω, λεβέντη μου, παλληκαράκι μου, αγαπημένο μου παιδί».
