O Κούμα, ένα ακίτα, ήταν από τα πρώτα ζώα που πέρασαν το κατώφλι του κτηνιατρείου του, όταν το άνοιξε πριν από μια δεκαετία. Πρόσφατα ο σκύλος νόσησε από επιθετική μορφή καρκίνου και οι θεραπείες στις οποίες υποβαλλόταν δεν απέδιδαν. Η κατάστασή του επιδεινωνόταν με ραγδαίο ρυθμό. Μαζί με τους κηδεμόνες του αποφάσισαν ότι η ευθανασία ήταν η μόνη λύση. «Εκείνη τη μέρα, μετά το τέλος της διαδικασίας, κλείστηκα στο γραφείο μου και έκλαιγα σαν μικρό παιδί. Ηξερα τον Κούμα από κουτάβι, τον είχα δει να μεγαλώνει, να κοινωνικοποιείται, να γίνεται ένας υπέροχος σκύλος. Είχα δεθεί μαζί του…».
Για τον κτηνίατρο Στέφανο Μπάτσα, η θανάτωση ζώων για τα οποία δεν υπάρχει πια καμιά ελπίδα θεραπείας είναι ένα κομμάτι της δουλειάς του με το οποίο, παρά την εμπειρία του, δυσκολεύεται να εξοικειωθεί. «Είναι αμέτρητα τα βράδια που δεν μπορώ να κοιμηθώ έπειτα από την άσχημη εξέλιξη κάποιων περιστατικών· με “τρώει” η σκέψη αν υπήρχε η δυνατότητα κάτι να γίνει διαφορετικά. Η ευθανασία είναι επιλογή δυσβάσταχτη και δεν το λέω βλέποντάς την από την πλευρά των ζώων. Για εκείνα συνήθως ο θάνατος είναι λύτρωση από το μαρτύριο μιας ανίατης ασθένειας, ξέρω ότι τα απαλλάσσω από τον πόνο. Οι αντιδράσεις των κηδεμόνων όταν τους λέω ότι δεν υπάρχει κάτι άλλο να κάνω, είναι που με καταβάλλουν. Στενοχωριέμαι πολύ, πολλές φορές έρχονται ολόκληρες οικογένειες για να αποχαιρετήσουν το ζωάκι τους και εκτυλίσσονται μπροστά μας στιγμές σπαρακτικές. Συχνά σκέφτομαι ότι ίσως πρέπει να ζητήσω τη βοήθεια κάποιου ειδικού για να αποκτήσω μεγαλύτερη ψυχική ανθεκτικότητα, αλλά δεν το έχω ακόμη αποφασίσει. Προς το παρόν ο αθλητισμός είναι η διέξοδός μου… Εκεί εκτονώνομαι».
Είναι αμέτρητα τα βράδια που δεν μπορώ να κοιμηθώ έπειτα από την άσχημη εξέλιξη κάποιων περιστατικών· με «τρώει» η σκέψη αν υπήρχε η δυνατότητα κάτι να γίνει διαφορετικά. Η ευθανασία είναι επιλογή δυσβάσταχτη. -Στέφανος Μπάτσας, κτηνίατρος
Ο Στέφανος Μπάτσας είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του τι συμβαίνει διεθνώς στον κλάδο του. Στοιχεία του CDC, του Αμερικανικού Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων, καταδεικνύουν ότι οι άνδρες κτηνίατροι έχουν υπερδιπλάσιες και οι γυναίκες κτηνίατροι σχεδόν τετραπλάσιες πιθανότητες να αυτοκτονήσουν σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό.
Κάθε παιδί και ένα τραύμα
Δεν είναι οι μόνοι επαγγελματίες που στη δουλειά τους επωμίζονται το κόστος της συμπόνιας για τους άλλους. Η φιλόλογος ειδικής αγωγής Κωνσταντίνα Γαβριλιάδη ξέρει καλά τι σημαίνει αυτό. Εργάζεται σε δημόσιο γυμνάσιο στο κέντρο της Αθήνας, από εκείνα που χαρακτηρίζονται ως δύσκολα. «Στις περισσότερες τάξεις ο συνδυασμός είναι εκρηκτικός: παιδιά προσφύγων και μεταναστών, φτωχών και διαλυμένων οικογενειών ή άλλα που μεγαλώνουν ουσιαστικά εγκαταλελειμμένα, αφού οι γονείς τους δεν ασχολούνται καθόλου μαζί τους, ακόμα και από κακοποιητικό περιβάλλον. Είναι αναμενόμενο αυτοί οι έφηβοι να βγάζουν πολύ θυμό και προς τους συμμαθητές τους και προς εμάς. Αν μια τάξη έχει τριάντα παιδιά, λοιπόν, πρέπει να αντιμετωπίσουμε τριάντα διαφορετικά τραύματα. Δεν αντέχεται εύκολα. Τις πιο πολλές μέρες επιστρέφω στο σπίτι από το σχολείο και κάνω γενική καθαριότητα, τρίβω με μανία τα πατώματα για να αποφορτιστώ. Αλλά πώς να γίνει διαφορετικά; Εκπαιδευτικός χωρίς ενσυναίσθηση δεν νοείται. Σκύβουμε πάνω από τις πληγές των παιδιών, ματώνουμε μαζί τους, προσπαθούμε να τα φέρουμε κοντά μας, να εκπληρώσουμε τον ρόλο μας: να τους μεταδώσουμε γνώση και να τα βοηθήσουμε να ενσωματωθούν στο κοινωνικό περιβάλλον».
Τα συμπτώματα
«Μερικές φορές νιώθω σαν ένα σφουγγάρι που έχει μουσκέψει από θλίψη», είπε κάποτε ο σπουδαίος Αμερικανός ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής Ιρβιν Γιάλομ. Ακριβώς έτσι περιγράφεται η «κόπωση της συμπόνιας», compassion fatigue, όπως αποκαλείται στη διεθνή βιβλιογραφία. Στα συμπτώματά της περιλαμβάνονται η συναισθηματική εξάντληση, η μειωμένη ενσυναίσθηση, η απόσπαση της προσοχής, ο ανεξήγητος θυμός και η υπερβολική θλίψη, ενώ ταυτόχρονα έχει επιπτώσεις και στη σωματική υγεία: κούραση, πονοκέφαλοι, διαταραχές στον ύπνο.
«Είναι το τίμημα της ενσυναίσθησης όταν δεν συνοδεύεται από αυτοσυμπόνια», λέει στην «Κ» η ψυχολόγος Τραϊάνα Αθανασιάδου. «Στη διάρκεια της πανδημίας εργαζόμουν στην πρώτη τηλεφωνική γραμμή ψυχολογικής υποστήριξης που δημιουργήθηκε για την COVID-19 και βίωσα τις συνέπειες που είχε η συνεχής έκθεση στον ανθρώπινο πόνο, σε μια περίοδο μάλιστα που όλα ήταν πρωτόγνωρα. Εκείνη την περίοδο η κόπωση της συμπόνιας αφορούσε όλους τους επαγγελματίες υγείας, σταθερά και παρατεταμένα με τον ίδιο τρόπο. Η θεωρία της “συναισθηματικής μετάδοσης” (emotional contagion) εξηγεί πώς τα συναισθήματα του πόνου μεταφέρονται ασυνείδητα από τον πάσχοντα ή τον θεραπευόμενο στον φροντιστή ή τον θεραπευτή. Δημιουργείται έτσι ένας ψυχολογικός δεσμός που συχνά αποδεικνύεται εξαντλητικός. Επιπλέον, η διαρκής έκθεση στον πόνο ενεργοποιεί το βασικό άγχος του ανθρώπου για την ύπαρξή του, οδηγώντας σε ψυχικές άμυνες που μπορεί να τον εξουθενώσουν».
Πέραν της παρηγοριάς
Η Θάλεια Πορτοκάλογλου, ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια και από το 2016 επιστημονική υπεύθυνη του ψυχοθεραπευτικού προγράμματος του Δικτύου Μέλισσα για γυναίκες πρόσφυγες και μετανάστριες, συμφωνεί. «Στη “Μέλισσα” συναντάμε ανήλικα κορίτσια και γυναίκες πρόσφυγες, επιζήσασες έμφυλης βίας στην πλειονότητά τους. Πίσω από την επείγουσα πραγματικότητα βασικών αναγκών τους όπως το άσυλο, η στέγαση, η ιατρική περίθαλψη, πάλλονται ψυχικές ανάγκες που διεκδικούν κάτι που εκτείνεται πέραν της παρηγοριάς και που αν κανείς τις προσεγγίσει μονάχα μέσα από το πρίσμα της συμπόνιας θα βρεθεί αναπόφευκτα αντιμέτωπος με ένα ριζικό αίσθημα ματαιότητας – συχνό σύμπτωμα της compassion fatigue. Η επεξεργασία του ψυχικού τραύματος, το οποίο εγκαθίσταται στα βάθη του ασυνειδήτου, απαιτεί χρόνο, χώρο και την καλλιέργεια θεραπευτικής σχέσης. Δυστυχώς συχνά σε τέτοιου είδους δομές αυτή η πλαισίωση δεν είναι πρακτικά εφικτή. Δεν είναι λίγες οι φορές που απέναντι στην οδύνη γυναικών που έχουν βιώσει τις πιο φρικτές καταστάσεις αισθανόμαστε να πέφτουμε σε ένα αβάσταχτο κενό…».
Υπάρχει τρόπος να αντέξει κανείς αυτό το βάρος και να μη συνθλιβεί; «Ενας θεραπευτής δεν αρκεί να είναι συμπονετικός· χρειάζεται να είναι συναισθηματικά διαθέσιμος στην οδύνη του άλλου χωρίς να σπεύδει σε βιαστικές προσπάθειες αναίρεσής της. Οφείλει κατ’ αρχάς να είναι ικανός να συνδεθεί με τον θεραπευόμενο και να προσφερθεί ως αντικείμενο των ψυχικών του διεργασιών. Διατηρώντας στη θεραπεία τη λεγόμενη στάση ουδετερότητας επιτρέπει ακριβώς αυτή την ελευθερία ψυχικών κινήσεων, οι οποίες βέβαια δεν τον αφήνουν ανεπηρέαστο. Αντιθέτως τον εμπλέκουν σε μια συνεχή προσωπική επεξεργασία του δικού του ψυχισμού, του δικού του πόνου, των φόβων, των επιθυμιών και των αντιστάσεών του. Φυσικά αυτός ο δρόμος είναι κοπιαστικός και απαιτητικός, εξ ου και ο θεραπευτής οφείλει να πλαισιώνεται ο ίδιος θεραπευτικά και εποπτικά και να αυτοαναλύεται», συνεχίζει η κ. Πορτοκάλογλου.
Αγαπημένα «αρρωστάκια»
Ουδετερότητα: ένα το κρατούμενο. Δύσκολο να επιτευχθεί πάντως σε επαγγέλματα όπως αυτό της νοσηλεύτριας Σοφίας Διαμαντοπούλου, η οποία εργάζεται επί δύο και πλέον δεκαετίες στο Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο Αθηνών «Γιώργος Γεννηματάς». Σημειωτέον ότι το ποσοστό των υγειονομικών που υποφέρουν διεθνώς από κόπωση της συμπόνιας και το αντίστοιχο συναισθηματικό burnout αγγίζει το 85%. «Η δουλειά μας είναι πολύ απαιτητική. Κάθε μέρα γίνομαι μάρτυρας της μάχης δεκάδων ανθρώπων για τη ζωή. Δεν μπορώ βέβαια να σηκώσω όλα τα βάρη των ασθενών, οφείλω όμως να τους χαρίσω ένα χαμόγελο, να τους μιλήσω ευγενικά, να τους κάνω να νιώσουν ότι δεν είναι μόνοι», τονίζει. «Και φυσικά είναι πολλά τα περιστατικά με τα οποία για κάποιους λόγους συνδέομαι περισσότερο. Τους αντιμετωπίζω σαν να είναι η μητέρα, ο αδελφός, ο κολλητός μου, δικοί μου άνθρωποι. Επομένως, δεν είναι λίγες οι φορές που έχω κλάψει για έναν ασθενή – “αρρωστάκι”, όπως τους λέω τρυφερά. Ειδικά στην περίοδο της πανδημίας· πήγαινα για βάρδια και μου έλεγαν “ο τάδε κατέληξε”. Και την προηγούμενη μέρα του έλεγα αστεία και γελούσε. Πολλά τα χρόνια μου στον χώρο της υγείας, πολλά τα δάκρυα στα μάτια μου. Βγάζεις τη στολή και επιστρέφεις στη ζωή σου, όμως αυτό που έχεις δει και ακούσει δεν μπορείς να το βγάλεις εύκολα από μέσα σου. Αλλά δεν γίνεται διαφορετικά. Οποιος γιατρός ή νοσηλευτής δεν έχει ενσυναίσθηση, καλύτερα να αλλάξει επάγγελμα».
Ειδικά στην περίοδο της πανδημίας· πήγαινα για βάρδια και μου έλεγαν «ο τάδε κατέληξε». Και την προηγούμενη μέρα του έλεγα αστεία και γελούσε. Πολλά τα χρόνια μου στον χώρο της υγείας, πολλά τα δάκρυα στα μάτια μου. -Σοφία Διαμαντοπούλου, νοσηλεύτρια
Η ενσυναίσθηση για να είναι πραγματικά υποστηρικτική χρειάζεται απόσταση, ώστε ο φροντιστής να μην καταπονείται, επισημαίνουν οι ειδικοί της ψυχικής υγείας. Δεύτερο κρατούμενο, λοιπόν, η αποστασιοποίηση. «Η ψυχοθεραπευτική πρακτική απαντά στην κόπωση της συμπόνιας με την καλλιέργεια της αποστασιοποίησης με ενσυναίσθηση, την ικανότητα δηλαδή να συνδέεται ο επαγγελματίας με τον πόνο του άλλου χωρίς να χάνει τον εαυτό του.
Επίσης, η καλλιέργεια της αυτο-συμπόνιας επιτρέπει στον θεραπευτή να αναγνωρίσει τα όρια και τις αντοχές του. Προστατεύοντας την εσωτερική του ισορροπία θα μπορεί να “παρίσταται” με πραγματική συμπόνια. Η κούραση δεν σημαίνει αδυναμία, είναι απλώς η υπενθύμιση της ανάγκης μας για φροντίδα», διευκρινίζει η Τραϊάνα Αθανασιάδου. Ο καλός φροντιστής, λοιπόν, πρέπει να προσφέρει ασφάλεια χωρίς να χάνει τον εαυτό του μέσα στις ζωές των άλλων. Ή, για να το πούμε πιο απλά, αγαπώντας (και) τον εαυτό μας αγαπάμε πιο ουσιαστικά τους άλλους.
