Ηταν καλοκαίρι του 1998 όταν τον συνάντησε στη Γερμανία. Θυμάται ακόμη την επιβλητική και συνάμα τρομακτική του όψη. Είχε ύψος 1,93 μ., ζύγιζε πάνω από 130 κιλά. Στη χειραψία, η παλάμη του εξαφανίστηκε μέσα στη δική του. Ο ιστορικός Τζόναθαν Πετρόπουλος έτρεφε πολλές προσδοκίες από εκείνη την πρώτη γνωριμία.
O ιστορικός σκιαγράφησε την προσωπικότητα και τη δράση του Μπρούνο Λόζε, πρώτα σε ένα βιβλίο και στη συνέχεια σε ντοκιμαντέρ που προβλήθηκε στο αμερικανικό τηλεοπτικό δίκτυο PBS.
Απέναντί του είχε τον Μπρούνο Λόζε, διαβόητο λαφυραγωγό έργων τέχνης και κομβικό στέλεχος του ναζιστικού μηχανισμού λεηλασίας των εβραϊκών περιουσιών και της διακίνησής τους ανά τον κόσμο ακόμη και μετά την πτώση του Τρίτου Ράιχ. Οι δύο άνδρες θα αντάμωναν ξανά, τουλάχιστον 30 φορές τα επόμενα εννέα χρόνια, μέχρι τον θάνατο του Λόζε. Ο ιστορικός ήθελε να τον ξεκλειδώσει, να αποσπάσει όλα τα μυστικά του. Ηταν μια προσπάθεια που συχνά έμοιαζε σαν το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι.
Τα «επαγγελματικά μυστικά»
«Πολλές φορές θα έκανα μία ερώτηση και δεν θα απαντούσε. Δεν αποκάλυπτε ποιοι ήταν οι πελάτες του, τόνιζε ότι πρόκειται για “επαγγελματικό μυστικό”», λέει στην «Κ» ο κ. Πετρόπουλος. «Μιλούσε με μεγαλύτερη άνεση για άλλους διακινητές έργων τέχνης, ήταν πρόθυμος να κουτσομπολέψει. Σταδιακά, θα μου έλεγε περισσότερα και όσες φορές ζητούσα να μου περιγράψει ξανά και ξανά την ίδια ιστορία ανέκυπταν νέες λεπτομέρειες. Ξέρω ότι υπάρχουν μυστικά που πήρε στον τάφο του».
Ο ελληνικής καταγωγής ιστορικός είναι καθηγητής στο Κολέγιο McKenna στην Καλιφόρνια και ειδικός στην έρευνα των κλοπών έργων τέχνης που ανήκαν σε εβραϊκές οικογένειες στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μέλη των ναζί που είχαν εμπλακεί στο πλιάτσικο, όχι μόνο πλούτισαν μέσα στα χρόνια, αλλά διατήρησαν ενεργές τις επαφές τους και μετά το 1945 τροφοδοτώντας σε κάποιες περιπτώσεις διεθνή δίκτυα και συλλογές με κλεμμένους πίνακες. Ο Λόζε δρούσε για λογαριασμό και του Χέρμαν Γκέρινγκ.
Από το χαρτί στην οθόνη
Ο Πετρόπουλος σκιαγράφησε την προσωπικότητα και τη δράση του Λόζε πρώτα στο βιβλίο του «Ο άνθρωπος του Γκέρινγκ στο Παρίσι: η ιστορία του ναζί λαφυραγωγού έργων τέχνης και ο κόσμος του» και τον περασμένο μήνα προβλήθηκε στο αμερικανικό τηλεοπτικό δίκτυο PBS ένα ντοκιμαντέρ δύο επεισοδίων βασισμένο σε αυτό το έργο. Η «Κ» συνομίλησε μαζί του τηλεφωνικά από τη Σουηδία όπου βρίσκεται για αυτό το ακαδημαϊκό εξάμηνο.
«Πριν από κάθε συνάντησή μας ήμουν νευρικός και έπρεπε να προετοιμαστώ», θυμάται. «Μπορούσα να αισθανθώ ότι υπήρχε κάτι πολύ σκοτεινό». Αρχικά ο κ. Πετρόπουλος άντλησε πληροφορίες από τον Λόζε για άλλους εμπόρους έργων τέχνης που είχαν δραστηριοποιηθεί την ίδια περίοδο. Στην πορεία άρχισε να τον ρωτάει για τον δικό του ρόλο. «Ηταν δραστήριος στη Δυτική Ευρώπη, είχε τη βάση του στο Παρίσι, την πρωτεύουσα της αγοράς έργων τέχνης. Εγκαταστάθηκε εκεί το 1941, όταν ήδη είχαν ξεκινήσει οι λεηλασίες. Ο Γκέρινγκ του ζήτησε να έρθει σε επαφή με γκαλερί και οίκους δημοπρασιών και σταδιακά η επιρροή του μεγάλωσε», λέει ο ιστορικός.
Μία από τις οδηγίες που έδινε ο Λόζε στις ναζιστικές δυνάμεις ήταν να εισβάλλουν στα σπίτια των Εβραίων «όσο αυτά ήταν ακόμη “ζεστά”», δηλαδή όταν οι ένοικοί τους είχαν μόλις σταλεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και δεν είχε προφτάσει κάποιος άλλος να αρπάξει τις περιουσίες τους.
Η επιβίωση
Οπως διαπίστωσε ο κ. Πετρόπουλος, ο Λόζε πλούτισε από την εμπλοκή του σε αυτές τις λεηλασίες. Κατάφερε να γλιτώσει την εκτέλεση μετά τον πόλεμο και εξακολούθησε να εργάζεται ως έμπορος έργων τέχνης. Μετά τον θάνατό του, επισημαίνει ο ιστορικός, βρέθηκαν στη συλλογή του δεκάδες έργα τέχνης, του Μονέ, του Ρενουάρ και του Πισαρό, μεταξύ άλλων. «Ποια ήταν η πηγή του πλούτου του; Η διαφθορά στα χρόνια του πολέμου», λέει ο κ. Πετρόπουλος.
Δεν είναι ξεκάθαρο σε πόσες υποθέσεις είχε εμπλακεί προσωπικά ο Λόζε και πόσα από τα δεκάδες χιλιάδες έργα τέχνης που απέσπασαν οι ναζί έφεραν και τη δική του σφραγίδα. Θεωρείται πάντως ένας από τους βασικούς λαφυραγωγούς εκείνης της περιόδου.
Τα τετ α τετ
Ο ιστορικός ηχογράφησε μία ή δύο φορές τις συνομιλίες που είχαν μέσα στα χρόνια. Απέφευγε μπροστά του να κρατάει σημειώσεις γιατί θεωρούσε ότι αυτή η κίνηση μπορεί να έκανε τον Λόζε πιο επιφυλακτικό και να κοσκίνιζε περισσότερο τις πληροφορίες που θα μοιραζόταν. Ο κ. Πετρόπουλος αναγνωρίζει ότι ο Λόζε είχε και επικοινωνιακό χάρισμα. «Ηταν άλλωστε έμπορος τέχνης», παρατηρεί. Κατά τον ίδιο, όμως, αυτή η «γοητεία» που φαινομενικά εξέπεμπε ο συνομιλητής του, είχε ταυτόχρονα και κάτι «τρομακτικό».
«Πόσο ηθικό είναι να αναπτύσσεις μια σχέση με έναν ηλικιωμένο ναζιστή εγκληματία; Να τον βλέπεις 30 φορές; Το δικαιολογώ, γιατί το έκανα προσπαθώντας να κατανοήσω την Ιστορία. Δεν θα μου έλεγε όλα τα μυστικά του σε μία συνάντηση. Χρειαζόταν αυτή η διαδικασία», λέει ο κ. Πετρόπουλος όταν ρωτάμε εάν τέθηκε αντιμέτωπος με ηθικά και δεοντολογικά ζητήματα στη διάρκεια αυτών των ετών.
Στο βιβλίο του ιστορικού αναφέρεται μεταξύ άλλων η σχέση που είχε ο Λόζε μεταπολεμικά με τον Θίοντορ Ρουσό, αναπληρωτή διευθυντή του Μητροπολιτικού Μουσείου στη Νέα Υόρκη. Ο Ρουσό ήταν ένας από τους Αμερικανούς αξιωματούχους που είχαν ανακρίνει τον Λόζε μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο πίνακας του Πισαρό
Πριν από χρόνια ο ιστορικός είχε ασχοληθεί με την προσπάθεια αναζήτησης και ανάκτησης ενός κλεμμένου έργου του Πισαρό. Κατάφερε να το εντοπίσει και τελικά αποδείχτηκε ότι ο πίνακας συνδεόταν με τον Λόζε μέσω ενός ιδρύματος που εκείνος διατηρούσε στο Λίχτενσταϊν. Η υπόθεση έγινε πιο περίπλοκη όταν κληρονόμος της εβραϊκής οικογένειας στην οποία ανήκε το έργο κατηγόρησε τον ιστορικό για την αμοιβή που φέρεται να είχε ζητήσει.
Το πανεπιστήμιο όπου διδάσκει ο κ. Πετρόπουλος ερεύνησε το θέμα και διαπίστωσε ότι ο καθηγητής δεν είχε ενεργήσει με παράτυπο τρόπο. «Δεν πήρα χρήματα για αυτή την υπόθεση. Το έργο επέστρεψε στην οικογένεια και μπορώ να κοιμάμαι ήσυχος τη νύχτα ξέροντας ότι βοήθησα στην ανάκτησή του», λέει ο ιστορικός.
Μετά τον θάνατο του Λόζε, ο κ. Πετρόπουλος διάβασε την επιστολή ενός Γερμανού, ο οποίος υποστήριζε ότι ο λαφυραγωγός «καυχιόταν πως είχε σκοτώσει Εβραίους με τα χέρια του». «Δεν ξέρω εάν αληθεύει, αλλά όποτε σκέφτομαι τον Λόζε θυμάμαι αυτά τα λόγια», λέει.
