Τουλάχιστον 10 εκατ. νέες διαγνώσεις άνοιας γίνονται κάθε χρόνο σε όλο τον κόσμο· σε ποσοστό 93% αφορούν άτομα άνω των 65 ετών. Το 2020 οι ασθενείς υπολογίζονταν σε 55 εκατ., ενώ μέχρι το 2050 αναμένεται να έχουν ξεπεράσει τα 139 εκατ. «Με δεδομένο ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός διαρκώς γερνάει και μάλιστα με γοργούς ρυθμούς, σε λίγα χρόνια άνοια θα έχει ένας στους τρεις κατοίκους της Γης», μου λέει η Ζωή Κουρτζή, καθηγήτρια Πειραματικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Cambridge και ερευνήτρια στο Alan Turing Institute, καθώς γευματίζουμε, σε ένα διάλειμμα από το εξαιρετικά φορτωμένο –στα αμφιθέατρα και στο εργαστήριο– καθημερινό πρόγραμμά της, στη μεγάλη αίθουσα του Downing College. Με τους συνεργάτες της εστιάζουν τις προσπάθειές τους ακριβώς σ’ αυτό: πώς θα βρουν νέους τρόπους έγκαιρης διάγνωσης της νόσου, που θα δίνουν στους γιατρούς τη δυνατότητα αποτελεσματικής παρέμβασης. «Γνωρίζουμε ότι δέκα, ακόμη και δεκαπέντε χρόνια πριν αρχίσει να εκδηλώνεται η άνοια, ο εγκέφαλος έχει ήδη αρχίσει να αλλάζει. Αν αυτές οι αλλαγές γίνουν αντιληπτές ίσως έχουμε τη “χρυσή ευκαιρία” να αναστρέψουμε την πορεία της ασθένειας, μια και στο 40% των περιπτώσεων η άνοια μπορεί να προληφθεί αν το άτομο αλλάξει τρόπο ζωής».
Εκπαίδευση αλγορίθμου
Το 2021, με την ομάδα της, κατάφεραν να αναπτύξουν ένα καινοτόμο σύστημα τεχνητής νοημοσύνης που μπορεί να αναγνωρίζει τα πρώιμα σημάδια της άνοιας στον εγκέφαλο, πριν καν αυτά εμφανιστούν, επομένως πολύ πριν οι νευρολόγοι είναι σε θέση να κάνουν διάγνωση. Ο αλγόριθμος που δημιούργησαν είναι «εκπαιδευμένος» με χιλιάδες απεικονίσεις του εγκεφάλου ασθενών, έτσι μπορεί να κάνει συγκρίσεις με νέες απεικονίσεις εγκεφάλου και να βρει ίχνη της νόσου τα οποία δεν έχει τη δυνατότητα να εντοπίσει το μάτι και του πιο εξειδικευμένου γιατρού. «Είμαστε τώρα στο στάδιο των κλινικών δοκιμών και ελπίζουμε σύντομα να μπορέσει αυτό το “εργαλείο” να αξιοποιηθεί στην πράξη», λέει στην «Κ» η κ. Κουρτζή, που έχει ένα θηριώδες βιογραφικό: σπούδασε Ψυχολογία (με ειδίκευση στην Πειραματική Ψυχολογία) στην Κρήτη, έκανε διδακτορικό στο Πανεπιστήμιο Ράτγκερς των ΗΠΑ και μεταδιδακτορικές σπουδές πάνω στην εγκεφαλική συμπεριφορά και απεικόνιση στο MIT και στο Χάρβαρντ, έλαβε υποτροφία για να συνεχίσει την έρευνά της στο γερμανικό Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ δίπλα στον διακεκριμένο Ελληνα νευροεπιστήμονα Νίκο Λογοθέτη και από το 2013 διδάσκει στο Κέμπριτζ. Θεωρείται, μάλιστα, από τους κορυφαίους διεθνώς επιστήμονες στο πεδίο της Γνωστικής Υπολογιστικής Νευροεπιστήμης.
«Δηλαδή δεν είναι κληρονομική νόσος η άνοια;», της εκφράζω την απορία μου. «Υπάρχει μια μορφή της, η “οικογενής” όπως λέγεται, στην οποία καθοριστικό ρόλο έχει η γενετική προδιάθεση –και μάλιστα εξελίσσεται ραγδαία–, όμως είναι σπάνια. Συνήθως η άνοια έχει σχέση με τον τρόπο της ζωής μας, οφείλεται σε χρόνια φλεγμονή του εγκεφάλου, η οποία προκαλείται από αιτίες όπως η κακή διατροφή (λιπαρά, ζάχαρη, αλκοόλ), το έντονο και διαρκές στρες, ο ελλιπής ή κακής ποιότητας ύπνος, η παχυσαρκία, η σωματική αδράνεια, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η υψηλή αρτηριακή πίεση, ακόμη και η κοινωνική απομόνωση. Μπορεί να προληφθεί, λοιπόν, σε μεγάλο βαθμό αν εξαλειφθούν αυτοί οι παράγοντες κινδύνου, ιδιαίτερα σε συνδυασμό με τα κατάλληλα φάρμακα, στα οποία επίσης γίνεται σημαντική πρόοδος, με αιχμή τα νέα μονοκλωνικά αντισώματα που ήδη έχουν πάρει άδεια κυκλοφορίας στις ΗΠΑ. Δεν είναι περίεργο; Αναγκαζόμαστε να επιστρέψουμε σε μια πιο φιλοσοφική αντιμετώπιση της Ιατρικής, την οποία οι παλαιότερες γενιές εφάρμοζαν, αλλά εμείς τη σνομπάραμε…», τονίζει η κ. Κουρτζή. «Σε κάθε περίπτωση, είμαι πολύ αισιόδοξη. Τεράστια κονδύλια έχουν πέσει στην έρευνα για την άνοια. Είναι παγκόσμια πρόκληση σε έναν πλανήτη που γερνάει να κερδηθεί αυτή η μάχη».
Ο εγκέφαλος έχει ήδη αρχίσει να αλλάζει 10 ακόμη και 15 χρόνια πριν από την εμφάνιση της νόσου. Αν οι αλλαγές γίνουν αντιληπτές, ίσως έχουμε τη «χρυσή ευκαιρία» να αναστρέψουμε την πορεία της ασθένειας.
Ανησυχητικά συμπτώματα
Μέχρι η τεχνολογία να εξασφαλίσει έγκαιρη και ασφαλή διάγνωση, ποια συμπτώματα πρέπει να μας ανησυχούν; «Η αδυναμία συγκέντρωσης και επικοινωνίας, δηλαδή όταν μιλάς σε έναν άνθρωπο και εκείνος χάνεται, το μυαλό του ταξιδεύει αλλού, και αυτό συμβαίνει συχνά (μπορεί βέβαια να είναι και σύμπτωμα γηριατρικής κατάθλιψης). Επίσης, οι διαταραχές της μνήμης. Τέλος, οι αλλαγές στη συμπεριφορά, στις οποίες δυστυχώς δεν δίνουμε πάντα τη δέουσα σημασία. Είναι μεγάλος άνθρωπος, λέμε, είναι λογικό να έχει τις παραξενιές του. Οχι, δεν είναι λογικό κάποιος που δεν έβριζε ποτέ, για παράδειγμα, να γίνεται ξαφνικά αθυρόστομος ή, ενώ απεχθανόταν το αλκοόλ, να αρχίσει να πίνει· να δείχνει έναν διαφορετικό εαυτό. Αυτό συμβαίνει γιατί έχει αρχίσει να χάνει νευρώνες ιδιαίτερα από τον μετωπιαίο λοβό, κέντρο της συμπεριφοράς και των συναισθημάτων. Κι αυτό είναι άνοια».
«Παρηγορητική αξία»
Η κουβέντα πηγαίνει στην αρχή της πορείας της: στα παιδικά της χρόνια στην Πάτρα, όπου οι γονείς της, δημόσιοι υπάλληλοι και απόφοιτοι μόνο του γυμνασίου, της δίδαξαν της αξία της μόρφωσης· στο περίφημο πείραμα του Παβλόφ με τον σκύλο του, που την έκανε να ενδιαφερθεί για την Ψυχολογία ως μαθήτρια στο λύκειο· στην αείμνηστη καθηγήτρια Γνωστικής Ψυχολογίας Θεώνη Βελλή, που τη στήριξε τα πρώτα χρόνια της στις ΗΠΑ· στον Βρετανό σύζυγό της, επίσης νευροεπιστήμονα, στα παιδιά τους αλλά και στην εμπειρία της δικής της οικογένειας με την άνοια. «Η θεία μου, αδελφή της μητέρας μου, ήταν πάντα εξωστρεφής, ανοιχτόκαρδη και δοτική. Στα ογδόντα της, όταν πέθανε ο επί δεκαετίες σύζυγός της, εμφάνισε ραγδαία άνοια· στη συνέχεια διαπιστώσαμε ότι είχαν συμβάλει σ’ αυτό και κάποια μικρά ισχαιμικά τα οποία είχε υποστεί λόγω του σοκ και της στενοχώριας. Οκτώ χρόνια έζησε, τα δύο τελευταία δεν μας αναγνώριζε. Ομως κάθε φορά που την πλησιάζαμε για να της μιλήσουμε ή να της διαβάσουμε κάτι, μας άρπαζε τα χέρια και τα κρατούσε σφιχτά. Δεν είχε συνείδηση, αλλά το συναισθηματικό δέσιμο υπήρχε, το θυμικό της λειτουργούσε. Αν και δεν μας θυμόταν, μας αγαπούσε. Ακούγεται αντιφατικό, αλλά συμβαίνει. Και κάτι ακόμη: είναι πολύ σημαντικό να βάζουμε μουσική στους ασθενείς με άνοια – ιδιαίτερα αν την αγαπούσαν πριν νοσήσουν και αν την έχουν συνδέσει με όμορφες αναμνήσεις. Μολονότι δεν μπορούν να ανακαλέσουν τα συγκεκριμένα γεγονότα, θα βιώσουν το συναίσθημα. Κι αυτό έχει τεράστια παρηγορητική αξία…».
