Του Σάκη Ιωαννίδη
Κάθε ρωγμή, μικρή ή μεγάλη, κάθε φθορά στους τοίχους, στον τρούλο, στις πύλες της που προκαλείται από τον χρόνο, τη σεισμική δραστηριότητα και τα πλήθη των τουριστών που συρρέουν στο εσωτερικό της, κάθε πρόβλημα ή ζήτημα που προκύπτει στην Αγία Σοφία, ενεργοποιεί αμέσως τα εγχώρια αντανακλαστικά. Το μνημείο της UNESCO με τη μακραίωνη ιστορία, που λειτουργεί ως τέμενος εδώ και τέσσερα χρόνια, διατηρεί μια ιδιαίτερη σχέση με τον ελληνισμό που ξεκινάει από την ίδρυσή του από τον Ιουστινιανό το 537 μ.Χ. και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Γι’ αυτό και η είδηση ότι πρόκειται να γίνουν επεμβάσεις στον μεγαλοπρεπή τρούλο της Αγίας Σοφίας για την αποκατάσταση φθορών, προκάλεσε συζητήσεις και υποθέσεις για τον τρόπο και τη διαδικασία που θα ακολουθήσουν οι τουρκικές υπηρεσίες.
«Στους θόλους των βυζαντινών εκκλησιών, όταν έχουν διάκοσμο από κάτω όπως η Αγία Σοφία, η μόνη δυνατότητα επέμβασης είναι η εξωτερική μεριά, η ράχη του τρούλου», λέει στην «Κ» ο βυζαντινολόγος και έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης. Η θολοδομία στους βυζαντινούς ναούς, εξηγεί, καλυπτόνταν με μολύβδινα ή χάλκινα φύλλα, τα οποία κατά καιρούς αντικαθίστανται διότι φθείρονται. «Αυτά είναι εύκαμπτα και μπορούν να “καθίσουν” σωστά πάνω στον θόλο και αν πρέπει να γίνουν εργασίες η επέμβαση αφορά στο εξωράχιο των θόλων. Οι θόλοι της Αγίας Σοφίας είναι κατασκευασμένοι με πλίνθους και κονίαμα και προφανώς θα εξυγιάνουν αυτή τη θολοδομή και θα τοποθετήσουν ξανά τα φύλλα μολύβδου. Αυτή είναι μια συνήθης διαδικασία σε αυτού του τύπου τα μνημεία», μας λέει.
Οι επισκευές είτε θα γίνουν σημειακά εκεί όπου παρατηρούνται ρωγμές είτε καθολικά με την αφαίρεση όλων των φύλλων μολύβδου και τη συνολική εξυγίανση του θόλου.
Ο κ. Αθανασούλης σημειώνει ότι χρειάζεται προσοχή για τέτοιου τύπου εργασίες, αλλά εάν γίνουν από εξειδικευμένα συνεργεία δεν υπάρχει κάποιος κίνδυνος. «Γενικά υπάρχει εμπειρία στην Τουρκία από τέτοιες αποκαταστάσεις τρούλων γιατί έχουν συντηρηθεί βυζαντινοί ναοί και οθωμανικά τεμένη, τα οποία αντέγραψαν την ίδια λογική της θολοδομίας από τους βυζαντινούς ναούς», σημειώνει. Ως προς τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν τονίζει ότι πρέπει να αποφευχθεί το τσιμέντο και να αξιοποιηθούν υλικά που είναι βασισμένα στο ασβεστοκονίαμα, όπως ήταν τα αρχικά συνδετικά υλικά της τοιχοδομίας της Αγίας Σοφίας.
Σχετικά με τη διαδικασία που θα ακολουθηθεί για την αποκατάσταση των φθορών, δεν υπάρχουν πολλές επιλογές: είτε θα γίνει σημειακά εκεί που παρατηρούνται ρωγμές είτε καθολικά με την αφαίρεση όλων των φύλλων μολύβδου και τη συνολική εξυγίανση του θόλου. Εάν ακολουθηθεί η δεύτερη μέθοδος, η οποία κατά τον κ. Αθανασούλη είναι και η ορθότερη, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα προστασίας για την εξωτερική επιφάνεια του τρούλου που θα μείνει εκτεθειμένη στις καιρικές συνθήκες. «Πρέπει να τοποθετηθεί κάποιο στέγαστρο, γιατί αν η υγρασία μπει μέσα στην τοιχοποιία, ακόμη κι αν κλείσεις το σημείο, αυτή θα εγκλωβιστεί». Η έκθεση του μνημείου στις καιρικές συνθήκες σημαίνει επίσης ότι η όποια αποκατάσταση θα πρέπει να ολοκληρωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα. «Αυτό εξαρτάται και από το πόσα συνεργεία θα δουλέψουν στο μνημείο. Πάντως, αυτά είναι έργα που βιάζεσαι να τα κλείσεις λόγω των καιρικών συνθηκών», σημειώνει.
«Νευρώσεις»
Ο τρούλος είναι ένα ευπαθές σημείο της Αγίας Σοφίας και κατά καιρούς έχουν παρατηρηθεί φθορές και πτώσεις θραυσμάτων στο πάτωμα. Ο πρώτος τρούλος της Αγίας Σοφίας κατέρρευσε διότι ήταν χαμηλός σε ύψος, «σε σχήμα ασπίδας» όπως εξηγεί ο βυζαντινολόγος, οι δυνάμεις που ασκούνταν ήταν οριζόντιες και είχε την τάση να ανοίγει στα πλάγια. Ο Ιουστινιανός ανοικοδόμησε έναν δεύτερο ψηλότερο τρούλο, που έχει αντέξει μέχρι σήμερα, με τις δυνάμεις να ασκούνται κάθετα, κάτι που έδωσε στο οικοδόμημα μεγαλύτερη αντοχή και έκανε την κατασκευή πιο στέρεα.
Ενδιαφέρον έχει επίσης ότι ο νέος τρούλος έφερε «νευρώσεις» στην εσωτερική του επιφάνεια. «Δεν ήταν επίπεδη, ήταν σαν να έχει πτυχώσεις, μικρά εξέχοντα στοιχεία», σημειώνει ο κ. Αθανασούλης, και αυτός ήταν ένας από τους λόγους που η διακόσμησή του έγινε με χρυσές ψηφίδες και γεωμετρικά στοιχεία –τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα– και όχι με μορφές που χρειάζονται λεία επιφάνεια. «Το κέντρο του τρούλου που δεν είχε πτυχώσεις είχε έναν τεράστιο Σταυρό, όπως όλοι οι θόλοι της εποχής του Ιουστινιανού. Αλλά αυτή η διακόσμηση άλλαξε μετά την Εικονομαχία με τη μορφή ενός Παντοκράτορα. Οι σεισμοί που σημειώθηκαν τα επόμενα χρόνια οδηγούσαν σε συνεχόμενες αντικαταστάσεις του Παντοκράτορα, αλλά μετά τον 18ο αιώνα χάθηκαν τα ίχνη του και αντικαταστάθηκε με αραβική καλλιγραφία, που σώζεται μέχρι σήμερα».
Οι αντιδράσεις στην Τουρκία και τα υπόεξέλιξη έργα
Του Μανώλη Κωστίδη
Κωνσταντινούπολη-Ανταπόκριση. Η απόφαση για την αποκατάσταση των ζημιών που έχουν προκληθεί με το πέρασμα των ετών στον τρούλο της Αγίας Σοφίας προκάλεσε το ενδιαφέρον πολλών μέσων ενημέρωσης της γειτονικής χώρας. Για παράδειγμα, η εφημερίδα Sozcu και η ιστοσελίδα T24 δημοσιοποίησαν την είδηση με τίτλους όπως «θα ξηλωθεί ο τρούλος του “τζαμιού” της Αγίας Σοφίας».
Βρεθήκαμε σε ένα συνέδριο με αρχιτέκτονες και πολιτικούς μηχανικούς, στους οποίους παρουσιάσαμε την είδηση (την οποία δεν την είχαν διαβάσει) και εξέφρασαν την έκπληξή τους διερωτώμενοι πώς θα γίνει αυτή η επέμβαση. «Φανταζόμαστε πως έχει γίνει όλη η απαραίτητη μελέτη», μας είπαν. Και μας τόνισαν πως οποιαδήποτε επέμβαση θα πρέπει να γίνει με μεγάλη προσοχή και υπό την επίβλεψη πολλών Αρχών, καθώς η Αγία Σοφία είναι μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.
Επιχειρήσαμε να επικοινωνήσουμε με μέλη της επιστημονικής επιτροπής για την αποκατάσταση της Αγίας Σοφίας, όμως κάποιοι μας παρέπεμψαν σε αρμόδιες Αρχές, όπως το υπουργείο Τουρισμού και η ∆ιεύθυνση Ιδρυμάτων, ενώ άλλοι επιφυλάχθηκαν να απαντήσουν στα ερωτήματά μας τις επόμενες ημέρες.
Σε δημοσίευμα του πρακτορείου «Αναντολού» γίνεται αναφορά «για ξήλωμα από την εξωτερική πλευρά του τρούλου», χωρίς να διευκρινίζεται εάν το έργο θα είναι ολοκληρωτικό ή εάν θα δουλέψουν σε επιμέρους σημεία. Αυτό που διευκρινίζουν είναι πως θα γίνει ένα στέγαστρο από πάνω, έτσι ώστε να προστατεύεται η Αγία Σοφία από κάθε είδους κλιματολογικές συνθήκες. Το έργο αναμένεται να ξεκινήσει την άνοιξη του 2025, όμως δεν έχει ανακοινωθεί κάποιο συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα για την ολοκλήρωσή του.
Ηδη γίνονται και έργα αποκατάστασης σε τάφους και μιναρέδες που βρίσκονται στον περίβολο χώρο της Αγίας Σοφίας. Οπως αναφέρει ο καθηγητής Αχμέτ Γκιουλέτς στο πρακτορείο «Αναντολού» (στα έργα αποκατάστασης) «ξεκινήσαμε την ανάλυση. Εγινε κατανοητό ότι ορισμένα από τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στην επισκευή ήταν με βάση το τσιμέντο. Ηταν ήδη γνωστό, αλλά αυτό επιβεβαιώθηκε με ανάλυση και ξεκίνησε η αποξήλωση αυτών των τμημάτων. Ελήφθησαν δείγματα που θα αναλυθούν κατά τη διαδικασία εγκατάστασης της σκαλωσιάς. Οι αρχιτέκτονες και οι ιστορικοί τέχνης μας έκαναν μια ανάλυση περιόδου με βάση τις πληροφορίες που απέκτησαν οπτικά ή από γραπτά έγγραφα και πηγές. Αυτό προσπαθούμε να το επιβεβαιώσουμε με υλικά και έχουμε κάνει μεγάλη πρόοδο σε αυτό το θέμα. Αυτά παίρνουν πολύ χρόνο, γιατί γίνονται τόσο πολλές αναλύσεις. Οι συνεργάτες μας πραγματοποιούν αυτές τις αναλύσεις στο κεντρικό εργαστήριο του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού. Αξιολογούμε τα αποτελέσματα μαζί και προσπαθούμε να αποκαλύψουμε τι έγινε και πότε έγινε».
Πάντως, όλοι οι συνομιλητές μας συμφωνούν πως ο περιορισμός στην προσβασιμότητα στην Αγία Σοφία με επιβολή εισιτηρίου για συγκεκριμένα σημεία βοήθησε στη μείωση της φθοράς αυτού του ιστορικού μνημείου.
«Ενα τέτοιο εγχείρημα παρουσιάζει ιδιαίτερη δυσκολία»
Του Γιώργου Λιάλιου
Ενα εξαιρετικά σύνθετο έργο, που θα απαιτήσει εκτενή επιστημονική μελέτη και υψηλή τεχνική εμπειρία, θα είναι η αποκατάσταση του θόλου της Αγίας Σοφίας. Οπως επισημαίνουν Ελληνες ειδικοί, μια επιπρόσθετη δυσκολία είναι ότι ο τρούλος της Αγίας Σοφίας έχει ήδη καταρρεύσει τρεις φορές στο (βυζαντινό) παρελθόν και ως συνέπεια αποτελείται από τέσσερα τμήματα διαφορετικών εποχών.
Με αφορμή την είδηση περί αποκατάστασης του τρούλου της Αγίας Σοφίας από το τουρκικό υπουργείο Πολιτισμού, η «Κ» απευθύνθηκε στον αρχιτέκτονα – αναστηλωτή, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πατρών, Σταύρο Μαμαλούκο. «Η Αγία Σοφία είναι ένα τεχνικό επίτευγμα. Ενα μεγαλειώδες κτίριο που άντεξε στο πέρασμα των αιώνων, εκτιμήθηκε και αντιμετωπίστηκε με σεβασμό. Ολοι προσπάθησαν να το διατηρήσουν και να το εντάξουν στο πολιτιστικό τους πλαίσιο. Μια επέμβαση σε ένα τόσο σπουδαίο μνημείο παρουσιάζει ιδιαίτερη δυσκολία λόγω της σημασίας του μνημείου, της μοναδικότητάς του, της ηλικίας του και του μεγέθους του. Περαιτέρω, τις συνθήκες περιπλέκει η υψηλή σεισμικότητα της περιοχής. Μιας τέτοιας επέμβασης πρέπει να έχει προηγηθεί σοβαρή επιστημονική έρευνα. Ευτυχώς για την Αγία Σοφία υπάρχει πολύ πλούσια βιβλιογραφία, η οποία καλύπτει και ιστορικά αλλά και τεχνικά θέματα», αναφέρει στην «Κ».
Μια επιπρόσθετη δυσκολία είναι ότι ο τρούλος της Αγίας Σοφίας έχει αποδεδειγμένα καταρρεύσει μερικώς και ανοικοδομηθεί τρεις φορές. Σύμφωνα με το βιβλίο «Αγιά Σοφιά. Αρχιτεκτονική, Δομή και Λειτουργία του Μεγάλου Ναού του Ιουστινιανού» του Ρόουλαντ Μέινστοουν, τμήμα του πρώτου τρούλου κατέρρευσε στις 7 Μαΐου του 558, έπειτα από σεισμό τον Σεπτέμβριο του 557. Ο τρούλος ανοικοδομήθηκε στο σύνολό του. Κατόπιν κατέρρευσε μερικώς ακόμα δύο φορές, στις 26 Οκτωβρίου 989 και στις 19 Μαΐου 1346. Οι ζημιές επισκευάστηκαν με την ανοικοδόμηση των προβληματικών τμημάτων. Στην πρώτη περίπτωση, η ανοικοδόμηση πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του Αρμένιου αρχιτέκτονα Τρντατ (Τιριδάτη), ενώ στη δεύτερη με του Ιταλού αρχιτέκτονα Τζοβάνι Περάλτα. Ως αποτέλεσμα, ο τρούλος αποτελείται από δύο τμήματα του 6ου αιώνα, ένα του 10ου αιώνα και ένα του 14ου αιώνα.
«Ευτυχώς για την Αγία Σοφία υπάρχει πολύ πλούσια βιβλιογραφία, η οποία καλύπτει και ιστορικά αλλά και τεχνικά θέματα», λέει ο αρχιτέκτονας – αναστηλωτής Σταύρος Μαμαλούκος.
«Την πρώτη φορά ο τρούλος κατέρρευσε εντελώς. Μετά κατέρρευσε τμηματικά και είναι συγκλονιστική η προσπάθεια επισκευής του, αν αναλογιστούμε όχι μόνο τα τεχνικά μέσα της εποχής, αλλά και το ότι πραγματοποιήθηκε σε μια περίοδο που το Βυζάντιο ήταν πια σκιά του εαυτού του», λέει ο κ. Μαμαλούκος.
Σύμφωνα με την ανακοίνωση των Τούρκων επιστημόνων, η επέμβαση θα επικεντρωθεί στο εξωτερικό του τρούλου. «Αυτή είναι η απολύτως δόκιμη προσέγγιση», εκτιμά ο κ. Μαμαλούκος. «Συνήθως οι εργασίες αποκατάστασης ξεκινούν από το εξωρράχιο, με πρώτη επέμβαση την απομάκρυνση της μολυβδοκάλυψης –και όλων των “γεμισμάτων” της– που καλύπτει τον τρούλο εξωτερικά. Ουσιαστικά πρέπει να “ξεγυμνώσουμε” τον τρούλο και να τον ενισχύσουμε με αρμολογήματα και μανδύες. Σε κάθε περίπτωση, μια δομοστατική επέμβαση σε τρούλο πρέπει να συνδυάζεται με τη συντήρηση του εσωτερικού διακόσμου. Οπως λέγεται στον χώρο μας, “οι συντηρητές μπαίνουν πρώτοι και βγαίνουν τελευταίοι”».
Οι τρούλοι, πάντως, είναι εκ κατασκευής από τα πιο ευπαθή τμήματα ενός μνημείου. «Το ίδιο ισχύει και για τα καμπαναριά. Οσο πιο ψηλά βρίσκεται ένα οικοδομικό στοιχείο, τόσο πιο ευπαθές είναι, ιδίως σε ισχυρούς σεισμούς. Οι τρούλοι είναι ευπαθείς και στις καθιζήσεις, καθώς η παραμόρφωση που υφίστανται είναι το πρώτο βήμα για την κατάρρευση».
Στην Ελλάδα δεν υπάρχει εμπειρία σε ανάλογης κλίμακας έργο. «Εχουν πραγματοποιηθεί πολλές ανάλογες εργασίες αποκατάστασης, αλλά προφανώς σε πολύ μικρότερα κτίρια. Σε επίπεδο κλίμακας, μόνο τα αναστηλωτικά έργα της Ακρόπολης θα μπορούσαν να συγκριθούν, αλλά προφανώς πρόκειται για εντελώς διαφορετικές περιπτώσεις». Οι επεμβάσεις όμως δεν είναι πάντα επιτυχημένες, ιδίως στη γείτονα. «Πολλές αναστηλώσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στην Τουρκία ήταν βαριές επεμβάσεις, που έχουν αλλοιώσει τον χαρακτήρα των μνημείων, στερώντας τους την αυθεντικότητά τους. Για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, δυστυχώς τέτοιες παρεμβάσεις έχουν γίνει και στη χώρα μας», καταλήγει ο κ. Μαμαλούκος.
