«Δεν είμαι κάποιος που ενθουσιάζεται εύκολα. Ενα βράδυ κοιτούσα τα χειρόγραφα και ένιωσα σίγουρος. Το είπα στη σύζυγό μου και με ρώτησε, είσαι βέβαιος; Της απάντησα ότι μάλλον είμαι». Στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής είναι ο Πέτερ Βόλνι, ο διευθυντής του Αρχείου Μπαχ της Λειψίας στη Γερμανία και περιγράφει στην «Κ» τη στιγμή που συνειδητοποίησε ότι μόλις είχε προσθέσει μια σημαντική ψηφίδα στην ιστορία του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ. Αν και πάλι είχε τις επιφυλάξεις του. «Επειδή όμως είμαι πάντα ο δυσκολότερος κριτής του εαυτού μου, προσπάθησα να επιχειρηματολογήσω εναντίον μου. Και έπειτα από δύο περίπου εβδομάδες έγινε ξεκάθαρο ότι στην πραγματικότητα δεν είχα κάνει λάθος. Είχα δίκιο. Και τότε αποφάσισα να το ανακοινώσω».
Θα έλεγε κανείς ότι η προσθήκη δύο νέων άγνωστων μουσικών έργων είναι παρόμοιας σημασίας με την ανακάλυψη δύο χαμένων αρχαίων ελληνικών τραγωδιών.
Πριν από λίγες ημέρες, στις 17 Νοεμβρίου, ο κόσμος της κλασικής μουσικής και η εργογραφία του Μπαχ έγινε λίγο πλουσιότερη. Σε μια ειδική εκδήλωση ο Πέτερ Βόλνι ανακοίνωσε την ταύτιση δύο ανώνυμων μέχρι τότε συνθέσεων με τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ. Οι δύο «Σακόν», που χρονολογούνται στο 1705 και αποδίδονται στον 20χρονο Μπαχ, ακούστηκαν για πρώτη φορά έπειτα από 320 χρόνια σε μια ειδική συναυλία που διοργανώθηκε στην εκκλησία του Αγίου Θωμά της Λειψίας. «Θα έλεγε κανείς ότι η προσθήκη δύο νέων άγνωστων μουσικών έργων είναι παρόμοιας σημασίας με την ανακάλυψη δύο χαμένων αρχαίων ελληνικών τραγωδιών».
Η ιστορία της ανακάλυψής τους, όμως, ξεκίνησε όταν ο καθηγητής Βόλνι ήταν ένας νεαρός μεταπτυχιακός φοιτητής μουσικολογίας στην Αμερική και χάρη σε μια υποτροφία το 1992 είχε την ευκαιρία να επισκεφθεί ορισμένες σημαντικές βιβλιοθήκες και τα αρχεία τους στην Ευρώπη. Μια από αυτές ήταν η Βασιλική Βιβλιοθήκη του Βελγίου.
«Πέρασα τότε δύο εβδομάδες στις Βρυξέλλες για να εξετάσω ορισμένα χειρόγραφα με συνθέσεις του Μπαχ και χωρίς κανέναν ιδιαίτερο λόγο ξεκίνησα να βλέπω και ορισμένα ανώνυμα χειρόγραφα που είχε η βιβλιοθήκη. Τελείως τυχαία το μάτι μου έπεσε πάνω σε αυτά τα δύο έργα για εκκλησιαστικό όργανο και ο γραφικός χαρακτήρας μού τράβηξε την προσοχή», μας λέει. Αυτό που του κίνησε την περιέργεια ήταν ότι τα χειρόγραφα με τις μουσικές συνθέσεις χρονολογούνταν στα 1700. «Κάτι πολύ σπάνιο», συμπληρώνει, καθώς τα περισσότερα χειρόγραφα με παρτιτούρες που είχαν στη διάθεσή τους οι ερευνητές χρονολογούνταν τουλάχιστον στα τέλη του 18ου αιώνα. Ο νεαρός φοιτητής παρήγγειλε τότε αντίγραφα των χειρογράφων σε μικροφίλμ και τα κράτησε στο αρχείο του. «Ο γραφικός χαρακτήρας ήταν ιδιαίτερος», σημειώνει. Από τότε ξεκίνησε μια επίμονη αναζήτηση για να βρει το μυστικό των χειρογράφων και τον άγνωστο συγγραφέα των συνθέσεων.
Στα χρόνια που ακολούθησαν ο Πέτερ Βόλνι ξεκίνησε να εργάζεται στο Αρχείο Μπαχ της Λειψίας. Μέρος της δουλειάς του ήταν να εξετάζει και να συγκρίνει εκατοντάδες χειρόγραφες παρτιτούρες που σχετίζονταν με τον Μπαχ και τη μουσική στη Γερμανία των αρχών του 18ου αιώνα. Ηταν συνηθισμένο για την εποχή να καθαρογράφουν τις παρτιτούρες των συνθετών οι λεγόμενοι αντιγραφείς (copyist), που συνήθως ήταν μαθητές τους. Πολλά από τα έργα που συνέθεσε ο Μπαχ στα νεανικά του χρόνια, επισημαίνει ο κ. Βόλνι, έχουν φτάσει στις μέρες μας μέσα από τα αντίγραφα τρίτων. Ο διευθυντής του αρχείου απέκτησε σταδιακά μια τεχνογνωσία και εμπειρία που του επέτρεπε να ξεχωρίζει τον διαφορετικό τρόπο γραφής των αντιγραφέων της εποχής. «Οπότε βρήκα κι άλλα χειρόγραφα που γράφτηκαν από αυτό το ίδιο άτομο».
Αυτή η δουλειά είναι πολύ μοναχική, παραδέχεται ο Βόλνι. Ο ίδιος πέρασε τριάντα χρόνια καθισμένος στο γραφείο του, έχοντας τελειώσει με τις καθημερινές του υποχρεώσεις, για να λύσει το μυστήριο των ανώνυμων έργων. «Σταδιακά είχα στα χέρια μου 20 διαφορετικά χειρόγραφα από το ίδιο άτομο και έβλεπα ότι όσο πιο πολλά στοιχεία έβρισκα τόσο πιο ενδιαφέρων γινόταν αυτός ο άγνωστος. Εβλεπα ότι αυτός έδειχνε ενδιαφέρον για μουσική εκκλησιαστικού οργάνου υψηλών απαιτήσεων, για καντάτες τις οποίες αντέγραφε και για άλλα». Οσο ο μουσικολόγος ένωνε τα κομμάτια του παζλ και σχημάτιζε νοερά τη φιγούρα του άγνωστου προσώπου, εντοπίστηκε μια επιστολή που θα ξεκλείδωνε ένα σημαντικό στοιχείο. Βρέθηκε μια επιστολή για έναν μαθητή του Μπαχ για τον οποίο δεν είχε ακούσει κανείς ποτέ ξανά. Το όνομά του ήταν Σάλομον Γκίντερ Γιον και φαίνεται πως είχε κάνει αίτηση για θέση οργανίστα το 1727 στη Θουριγγία και γράφει ότι έμαθε να παίζει το εκκλησιαστικό όργανο από τον Μπαχ». Οσο περισσότερο εξέταζε ο κ. Βόλνι τα χειρόγραφα του Γιον τόσο περισσότερο έμοιαζε ο γραφικός του χαρακτήρας με εκείνον των άγνωστων έργων και τόσο περισσότερα συγκέντρωνε μέσα στα χρόνια. «Και τελικά έγινε ξεκάθαρο. Ο μαθητής αντέγραψε τα μουσικά έργα».
Οταν βεβαιώθηκε για την ταύτιση του γραφικού χαρακτήρα, ο κ. Βόλνι εξέτασε το μουσικολογικό μέρος των έργων και βρήκε ότι οι ιδέες που αργότερα ανέπτυξε ο Γερμανός συνθέτης στα πιο ώριμα έργα του, βρίσκονταν κρυμμένες και στις δύο «Σακόν». «Για παράδειγμα, ο Μπαχ έγραψε το 1710 ένα πολύ διάσημο έργο για εκκλησιαστικό όργανο, την Πασακάλια και τα πιο σημαντικά στοιχεία αυτής της σύνθεσης εμφανίζονται σε ένα από τα έργα που ανακάλυψα και πρέπει να είναι γραμμένο στις αρχές του 1700. Οπότε ο Μπαχ ανέπτυξε τις ιδέες που είχε ως έφηβος με μεγαλύτερη δεξιοτεχνία».
Ο Πέτερ Βόλνι μετά τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ ξεκίνησε να εργάζεται στο Αρχείο Μπαχ στη Λειψία, το 1993, έναν χρόνο μετά την επίσκεψή του στη βιβλιοθήκη του Βελγίου. «Ηρθα στη Λειψία και δεν χρειαζόταν να αλλάξω τίποτα άλλο μετά. Εμεινα σε αυτόν τον οργανισμό και κατάλαβα ότι η μουσική του Μπαχ είναι για μένα. Μπορώ να ακούω Μπαχ συνεχώς, δεν παλιώνει ποτέ και πάντα ανακαλύπτω νέα πράγματα που δεν είχα ακούσει πιο πριν. Ετσι βλέπω αυτή τη συμβολή μου ως κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε μια βαθύτερη κατανόηση της μουσικής του Μπαχ», λέει στην «Κ» ο 65χρονος διευθυντής του αρχείου. Ο οποίος δεν έχει σκοπό, όπως τονίζει, να αναπαυθεί στις δάφνες του. «Αυτό το ερώτημα έχει πια απαντηθεί και το έχω διώξει από το γραφείο μου. Τώρα έχω πολλά άλλα πράγματα να κάνω. Υπάρχουν πολλές ανώνυμες ακόμη χειρόγραφες παρτιτούρες που περιμένουν να ταυτιστούν με τον συγγραφέα τους».
