Πριν από μερικά χρόνια, μια νέα γυναίκα, η Λίντα, παρατήρησε ένα μικρό εξόγκωμα στη δεξιά πλευρά του κεφαλιού της. Επισκέφθηκε τον γιατρό της, ο οποίος της είπε ότι επρόκειτο για ακίνδυνο λίπωμα. Αλλά ακόμη και μετά τη διαβεβαίωσή του, εκείνη δεν πείστηκε και δεν μπορούσε να σταματήσει να σκέφτεται το δερματικό εξόγκωμά της και να αγωνιά. Πίστευε ότι μεγάλωνε ολοένα και περισσότερο και ήταν απειλητικό για τη ζωή της. Σύντομα ένιωσε τη δεξιά πλευρά του σώματός της να μυρμηγκιάζει. Σταδιακά άρχισε να χάνει την αίσθηση του δεξιού της χεριού, ενώ ακολούθησε μια τρομερή αδυναμία του δεξιού χεριού και ποδιού της. Η Λίντα ήταν πια σίγουρη ότι επρόκειτο για καρκινικό όγκο που είχε φτάσει στον εγκέφαλό της.
«Οταν ήρθε σε μένα για να την εξετάσω, αντίκρισα μια γυναίκα μοιρασμένη στα δύο», λέει στην «Κ» η Σούζαν Ο’Σάλιβαν. «Και το λέω κυριολεκτικά: τα δεξιά άνω και κάτω άκρα της παρουσίαζαν νέκρωση όσον αφορά την κίνηση και την αίσθηση, ενώ τα αριστερά ήταν απολύτως φυσιολογικά. Κατάλαβα αμέσως τι συνέβαινε. Το πρόβλημα δεν ήταν παθολογικό, αλλά ψυχοσωματικό. Το δεξί τμήμα του εγκεφάλου μας ελέγχει την αριστερή πλευρά του σώματός μας. Επειδή η Λίντα προφανώς δεν το γνώριζε, το υποσυνείδητό της είχε φανταστεί τα συμπτώματά της λάθος».
Τα συμπτώματα που προκύπτουν από το στρες ή το άγχος «παράγονται» στο μυαλό και εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το τι καταλαβαίνει ο ίδιος ο πάσχων για το σώμα του και τη νόσο, όπως εξηγεί η Ο’Σάλιβαν, επιμελήτρια κλινικής Νευροφυσιολογίας και Νευρολογίας στο βρετανικό Εθνικό Νοσοκομείο Νευρολογίας και Νευροχειρουργικής, καθώς και σε εξειδικευμένη μονάδα της Εταιρείας Επιληψίας. Και επειδή έχει αντιμετωπίσει πολλές τέτοιες περιπτώσεις στην καριέρα της, αποφάσισε να συμπυκνώσει τις γνώσεις και την εμπειρία της σε ένα βιβλίο, το «Ολα είναι στο μυαλό σου. Αληθινές ιστορίες φανταστικών παθήσεων», που μόλις κυκλοφόρησε και στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σε μετάφραση Αννας Δάλλα και Ευαγγελίας Στεργιάδου και με την επιστημονική επιμέλεια του Λάμπη Παπαγεωργίου.
Σύμφωνα με στοιχεία του ΠΟΥ, έως και 20% των ατόμων που επισκέπτονται έναν γιατρό παρουσιάζουν τουλάχιστον έξι ιατρικώς ανεξήγητα συμπτώματα, τα οποία υποβαθμίζουν σοβαρά την ποιότητα ζωής τους. «Είναι δύσκολο για έναν ασθενή να πληροφορείται ότι η σωματική του ασθένεια μπορεί να έχει ψυχολογική αιτία· πρόκειται για μια διάγνωση που συνήθως δεν κατανοεί και δεν αποδέχεται. Οι δε γιατροί συχνά διστάζουν να τη διατυπώσουν, κυρίως από φόβο μήπως κάτι τους έχει διαφύγει», επισημαίνει η Ιρλανδή επιστήμων. «Ετσι οι ασθενείς βρίσκονται παγιδευμένοι σε μια ζώνη μεταξύ της ιατρικής και της ψυχιατρικής, χωρίς καμία από τις δύο να αναλαμβάνει πλήρως την ευθύνη… Σχεδόν κάθε εβδομάδα συναντώ ανθρώπους με σοβαρά σωματικά προβλήματα –όπως κρίσεις ή απώλεια μνήμης, ακόμη και παράλυση–, για τα οποία η αιτία είναι καθαρά ψυχολογική. Οι περισσότεροι νιώθουν πως είναι οι μόνοι στους οποίους συνέβη κάτι τέτοιο. Θέλησα να κάνω γνωστή αυτή την ιατρική κατάσταση, να την αποστιγματίσω και να δείξω σε αυτούς τους ανθρώπους ότι δεν είναι οι μόνοι – ούτε μόνοι».
– Το «Ολα είναι στο μυαλό σου» λέγεται συχνά για να υποτιμήσει τη σοβαρότητα ενός προβλήματος υγείας. Πώς επαναπροσδιορίζεται αυτή η φράση στο βιβλίο σας;
– Οι παθήσεις του εγκεφάλου και οι ψυχολογικές διαταραχές θεωρούνται δύο ξεχωριστές κατηγορίες και αντιμετωπίζονται από διαφορετικούς γιατρούς. Κι όμως, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Ανθρωποι με εγκεφαλικές παθήσεις έχουν σχεδόν πάντα ψυχολογικά ή ψυχιατρικά συμπτώματα, ενώ άνθρωποι με ψυχολογικές διαταραχές παρουσιάζουν και σωματικά συμπτώματα. Σκοπός του βιβλίου είναι να δείξει ότι ο συναισθηματικός πόνος, η ψυχική οδύνη, είναι πολύ παρεξηγημένα· θέλω να τους δώσω την ίδια βαρύτητα με τις εγκεφαλικές ασθένειες.
– Πώς υποδέχθηκε η βρετανική ιατρική κοινότητα το βιβλίο σας; Περιμένατε αντιδράσεις;
– Οχι, δεν περίμενα αντιδράσεις από τους συναδέλφους μου και πράγματι δεν υπήρξε καμία. Αυτά που περιγράφω στο «Ολα είναι στο μυαλό σου», άλλωστε, οι περισσότεροι τα βιώνουν καθημερινά στην κλινική πράξη. Οι ψυχοσωματικές διαταραχές είναι πολύ συχνές, αλλά και δύσκολες για τους συναδέλφους, γιατί υπάρχουν ελάχιστα συστήματα υγείας που να υποστηρίζουν αυτής της κατηγορίας τους ασθενείς. Μέχρι πρόσφατα, ελάχιστη ήταν η έρευνα πάνω στις ψυχοσωματικές διαταραχές και οι φοιτητές Ιατρικής σπάνια διδάσκονταν πώς να τις διαχειριστούν. Μπορώ μάλιστα να πω ότι πολλοί γιατροί μού έχουν εκφράσει την ευγνωμοσύνη τους που άνοιξα αυτή τη συζήτηση. Τους έδωσε έναν τρόπο να μιλήσουν γι’ αυτά τα δύσκολα θέματα με τους δικούς τους ασθενείς.
– Πολλοί ασθενείς δυσκολεύονται να δεχθούν ότι τα συμπτώματά τους μπορεί να είναι «πραγματικά», αλλά χωρίς ανιχνεύσιμη σωματική αιτία. Πώς εξηγείτε την ψυχοσωματική ασθένεια στους δύσπιστους;
– Τους εξηγώ όλα τα παιχνίδια που μας παίζει το σώμα μας, ακόμη και όταν είμαστε απολύτως υγιείς. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι συνήθως δεν αντιλαμβανόμαστε την επαφή των ρούχων με το δέρμα μας, εκτός και αν μας ζητηθεί να το σκεφτούμε. Αυτό είναι ένδειξη του πώς ο εγκέφαλος «φιλτράρει» τις αισθήσεις. Οταν αυτό δεν λειτουργεί σωστά, είναι πιθανό να αλλάξει την αίσθηση του σώματός μας. Ενας ποδοσφαιριστής κορυφαίου επιπέδου μπορεί να εκτελεί άψογα πέναλτι στην προπόνηση, αλλά να αποτυγχάνει μπροστά στο πλήθος, επειδή το άγχος και η υπερβολική προσοχή στα πόδια του τα κάνουν να λειτουργούν λιγότερο αποδοτικά. Κάποιος που φοβάται τις σύριγγες ενδέχεται να νιώσει τον πόνο της βελόνας πριν καν τον αγγίξει: ο εγκέφαλος «παράγει» πόνο από τον φόβο ότι θα πονέσουμε. Το νευρικό μας σύστημα παρακάμπτει τη συνείδηση για να μας κάνει πιο αποτελεσματικούς. Οταν κάτι πάει στραβά σε αυτή τη λειτουργία, μπορεί να προκαλέσει ασθένεια. Επίσης, βρίσκω χρήσιμο να υπενθυμίζω σε ασθενείς ότι ο ρυθμός της καρδιάς μας επιταχύνεται όταν φοβόμαστε – και αυτή είναι μια πραγματική, ανεξέλεγκτη σωματική αντίδραση. Χτυπάει πιο γρήγορα, αυτό το σύμπτωμα δεν είναι φανταστικό, αλλά δεν σημαίνει και ότι υπάρχει καρδιοπάθεια. Τα συμπτώματα των ψυχοσωματικών διαταραχών είναι εξίσου πραγματικά και ανεξέλεγκτα.
Με τη συγγραφή του βιβλίου ήθελα να δείξω ότι ο συναισθηματικός πόνος, η ψυχική οδύνη, είναι πολύ παρεξηγημένα· θέλω να τους δώσω την ίδια βαρύτητα με τις εγκεφαλικές ασθένειες.
– Περιγράφετε ασθενείς με κρίσεις, τύφλωση, ακόμη και παράλυση χωρίς νευρολογική αιτία. Τι μας λέει αυτό για τη δύναμη του εγκεφάλου και του ασυνειδήτου;
– Ανά πάσα στιγμή ο εγκέφαλος αλληλεπιδρά με την εμπειρία που έχουμε από το σώμα και το περιβάλλον μας, για να είμαστε πιο αποτελεσματικοί. Δεν είναι δυνατόν να συνειδητοποιούμε κάθε αίσθηση και να σκεφτόμαστε και την παραμικρή κίνηση, ο εγκέφαλος τα ελέγχει ασυνείδητα. Υπάρχει πολύ περισσότερη δραστηριότητα στο ασυνείδητο τμήμα του εγκεφάλου μας σε σύγκριση με το συνειδητό. Αρκετές φορές, όμως, αυτές οι διαδικασίες μπλοκάρονται και οι δυσλειτουργίες που προκαλούνται είναι καταστροφικές. Εχουμε πολύ λιγότερο έλεγχο στο σώμα μας απ’ όσο νομίζουμε.
– Γιατί υπάρχει τόσο μεγάλο στίγμα γύρω από τις ψυχοσωματικές ασθένειες, παρόλο που είναι τόσο συχνές;
– Νομίζω ότι τα ψυχοσωματικά συμπτώματα φαίνονται ακατανόητα στους ανθρώπους – μέχρι να τα βιώσουν. Τα υποτιμάμε και συχνά τα αποδίδουμε σε προσποίηση ή τρόπο να τραβήξει κανείς την προσοχή των άλλων. Η κοινωνία έχει μια αυστηρή ιεράρχηση των ιατρικών προβλημάτων και, δυστυχώς, κάθε μορφή ψυχικής οδύνης βρίσκεται… στον πάτο.
– Επηρεάζει το πολιτισμικό υπόβαθρο τον τρόπο που βιώνουμε και ερμηνεύουμε τα ψυχοσωματικά συμπτώματα;
– Αναμφίβολα. Ο τρόπος που ερμηνεύουμε τις σωματικές αλλαγές και αντιδράμε σε αυτές εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον και τον πολιτισμό μας. Ενα άτομο στην Κεντρική Αμερική, στο Λονδίνο ή στην Αθήνα θα δώσουν διαφορετική ερμηνεία για ένα σύνολο συμπτωμάτων. Η νόσος που θα εκδηλωθεί στη συνέχεια μπορεί επίσης να εξελιχθεί διαφορετικά σε κάθε περίπτωση, καθώς τα ψυχοσωματικά συμπτώματα συχνά διαμορφώνονται ή εντείνονται από τις προσδοκίες μας. Η κοινωνία στην οποία ζούμε μας μαθαίνει πώς «συμπεριφέρονται» οι ασθένειες – και αυτό επηρεάζει το πώς ψάχνουμε το σώμα μας για συμπτώματα.
– Καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν άγχος, στρες και ψυχικό τραύμα, πιστεύετε ότι οι ψυχοσωματικές ασθένειες θα αυξάνονται;
– Οχι. Καθ’ όλη τη διάρκεια της Ιστορίας υπήρξαν ψυχοσωματικές ασθένειες με διάφορες ονομασίες. Ο Ιπποκράτης ήταν ο πρώτος που μίλησε γι’ αυτές. Ωστόσο, η κοινωνία στην εποχή μας είναι πιο πρόθυμη να χαρακτηρίσει τις καθημερινές δυσκολίες «τραύμα» και να ερμηνεύει με ιατρικούς όρους τα αρνητικά συναισθήματα κι αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι τέτοιες διαταραχές αυξάνονται.
– Τι συμβουλή θα δίνατε σε έναν ασθενή με ανεξήγητα σωματικά συμπτώματα που νιώθει ότι δεν τον καταλαβαίνουν;
– Να βρει έναν γιατρό που να μιλάει τη «γλώσσα» του. Να ζητήσει μια δεύτερη γνώμη. Να αποδεχθεί τη διάγνωση για ψυχοσωματική αιτιολογία, εφόσον έχει δοθεί με προσοχή και σκέψη, και να την αξιοποιήσει ως βάση για να προχωρήσει στη διαχείριση του προβλήματος, αντί να υποβάλλεται σε αμέτρητες εξετάσεις που αυξάνουν το άγχος και, τελικά, επιδεινώνουν τα συμπτώματα.
