Δεν γνωρίζουμε αν είχε κατά νουν τις αρχαίες πόλεις της Ναυκράτιδος και του Ηρακλείου, αν θαύμαζε τον Μέγα Αλέξανδρο και τους διαδόχους του ή αν απλώς του άρεσαν τα πορτρέτα του Φαγιούμ, όμως σε κάθε περίπτωση, ο Μεχμέτ Αλή, ο «Χεδίβης» της Αιγύπτου (δηλαδή ο αντιβασιλέας της, στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), ήταν εκείνος που τον 19ο αιώνα προσκάλεσε τους πρώτους Eλληνες εμπόρους, οι οποίοι κατόπιν θα συγκροτούσαν στην Αίγυπτο την πιο εύρωστη από τις ευρωπαϊκές παροικίες της.
Ο Aλή ήταν ένας «αναμορφωτής», ένας «εκσυγχρονιστής», λέει στην «Κ» ο Αλέξανδρος Κιτροέφ, ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο Κολέγιο Χέιβερφορντ της Πενσιλβάνια και συγγραφέας του βιβλίου «Οι Eλληνες και η διαμόρφωση της νεότερης Αιγύπτου» (εκδ. Παπασωτηρίου). Καθώς λοιπόν είχε ζήσει στην Καβάλα και είχε γνωρίσει εκπροσώπους της ελληνικής εμπορικής τάξης, κάλεσε τον Μιχαήλ Τοσίτσα και άλλους εμπόρους για να βοηθήσουν στην ανάπτυξη της αιγυπτιακής οικονομίας.
Το γεγονός, βεβαίως, που μεγέθυνε την ελληνική παρουσία στην Αίγυπτο της ύστερης νεότερης εποχής ήταν η ανάπτυξη του βαμβακιού, η οποία μάλιστα σημειώθηκε την περίοδο του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου. «Την περίοδο 1860-1865, οι εξαγωγές βαμβακιού από τον αμερικανικό νότο εμποδίζονταν, λόγω του εμφυλίου», λέει ο κ. Κιτροέφ.
«Και επειδή το αιγυπτιακό βαμβάκι ήταν επίσης υψηλής ποιότητας, έγινε ανάρπαστο διεθνώς και προκάλεσε αυξημένη μετανάστευση από την Ελλάδα εμπόρων και μικροεπαγγελματιών. Eφυγαν κυρίως από τα νησιά του Αιγαίου και εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο, η οποία άρχισε να γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη».
– Ποια είναι τα πρώτα κέντρα και οι πολιτισμικοί πυρήνες της ελληνικής κοινότητας;
– Ο κύριος όγκος εγκαθίσταται στην Αλεξάνδρεια, που ως εξαγωγικό κέντρο του βαμβακιού είναι η πιο ανεπτυγμένη πόλη της Αιγύπτου, ενώ εκεί βρίσκεται και το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο. Μια δεύτερη κοινότητα θα δημιουργηθεί στο Κάιρο, όμως παράλληλα έχουμε και την παρουσία των Ελλήνων στις τρεις πόλεις κατά μήκος της διώρυγας του Σουέζ, δηλαδή στο Πορτ Σαΐντ, στην Ισμαηλία και στο Σουέζ. Στη διάνοιξη της διώρυγας, που εγκαινιάστηκε το 1869, εργάστηκαν Eλληνες από την Κάσο και τα άλλα Δωδεκάνησα, οι οποίοι έπειτα παραμένουν στην Αίγυπτο, απασχολούμενοι στις ναυτιλιακές δουλειές του καναλιού.
Λέγεται μάλιστα πως οι Κασιώτες ζήτησαν από τον Φερδινάνδο ντε Λεσέψ, τον Γάλλο που έφερε εις πέρας το εγχείρημα, να ονομαστεί «Νέα Κάσος» η πρώτη πόλη, όπου το κανάλι συνδεόταν με τη Μεσόγειο. Ο Ντε Λεσέψ αναγνώρισε τις υπηρεσίες των Κασιωτών, αλλά είπε πως ήταν υποχρεωμένος να τιμήσει τον Χεδίβη, τον Μοχάμεντ Σαΐντ Πασά, που είχε συμφωνήσει στη διόρυξη και έτσι η πόλη ονομάστηκε Πορτ Σαΐντ. Στο μεταξύ, η ανάπτυξη του βαμβακιού στις δεκαετίες του 1870 και του 1880 σημαίνει ότι οι Eλληνες διακτινίστηκαν και στο Δέλτα του Νείλου και σε μικρές πόλεις. Ουσιαστικά, έχουμε ελληνική παρουσία σε ολόκληρη την Αίγυπτο.
– Είναι ασφαλές να πούμε ότι η ελληνική παροικία συνεισέφερε τότε στον εκσυγχρονισμό της Αιγύπτου;
– Ναι, αλλά με έναν αστερίσκο. Οι Eλληνες της Αιγύπτου, οι «Αιγυπτιώτες», απολάμβαναν τα δικαιώματα που τους εξασφάλιζαν οι διομολογήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τους πρόσφεραν φοροελαφρύνσεις και προστασία από το τοπικό δικαστικό σύστημα – τις υποθέσεις τους διαχειρίζονταν τα προξενικά δικαστήρια ή τα μεικτά, αν η αντιδικία ήταν με μέλος άλλης ξένης κοινότητας.
Οι Eλληνες, λοιπόν, βοήθησαν στην ανάπτυξη της οικονομίας, έχοντας όμως προνόμια. Και ενώ έχει ειπωθεί ότι η εξάρτηση της Αιγύπτου από το βαμβάκι δεν ήταν ασφαλής, οι Eλληνες συνέβαλαν και σε άλλους τομείς, όπως τα καπνά. Υπήρχε το λεγόμενο «αιγυπτιακό τσιγάρο», το οποίο ανέπτυξαν η σιγαροποιία των αδελφών Κυριαζή και άλλοι Eλληνες, όπως ο Τσανακλής. Eχουμε επίσης δραστηριότητες των Ελλήνων στα ποτά, στις τροφές, αλλά και στις κατασκευές.
– Τους επηρέασε η βρετανική κυριαρχία από το 1882 και έπειτα;
– Αφορμή για την επέμβαση των Βρετανών το 1882 ήταν το εθνικιστικό κίνημα κατά της Αντιβασιλείας. Οι Βρετανοί βομβάρδισαν την Αλεξάνδρεια και έθεσαν την Αίγυπτο υπό τον έλεγχό τους για να εξασφαλίσουν την ομαλή εξαγωγή του βαμβακιού, την πληρωμή ξένων δανείων κ.λπ. Η αλλαγή επηρέασε τους Eλληνες. Στην ωραία μελέτη του με τίτλο «Ο Καβάφης και η εποχή του», ο Στρατής Τσίρκας, που είχε γεννηθεί στο Κάιρο, έγραψε χαρακτηριστικά για «πρωτοκλασάτους» και «δευτεροκλασάτους» Eλληνες. Οι πρώτοι ήταν η αρχική γενιά εμπόρων, που τα είχε καλά με τους κυβερνώντες της Αιγύπτου, ενώ η δεύτερη ήταν μια γενιά πιο αγγλόφιλη, που αναδύθηκε μετά την αγγλική επέμβαση. Για παράδειγμα, ο Γεώργιος Αβέρωφ, που πέθανε το 1899, ανήκε στους «πρωτοκλασάτους». Η γενιά μετά το 1882 περιελάμβανε τις οικογένειες Μπενάκη, Σαλβάγου, Χωρέμη και Καζούλη. Υπήρχαν και άλλοι, που εξήγαν βαμβάκι στη Βρετανία και είχαν σχέσεις με τις βρετανικές τράπεζες.
Η μεγάλη «έξοδος» – Το 1937 καταργήθηκαν οι διομολογήσεις και ξεκίνησε η «αιγυπτιοποίηση», που όριζε λ.χ. να έχεις στην εταιρεία σου Αιγυπτίους κατά το ένα τρίτο. Σταδιακά ξεκίνησε και μια διαρροή των Ελλήνων, με κομβικό σημείο το 1952.
– Τι σχέση έχει εκείνη την περίοδο η ελληνική παροικία με τη Μονή Αγίας Αικατερίνης του Σινά;
– Ενα χαρακτηριστικό των Ελλήνων της Αιγύπτου είναι οι εκδρομές που έκαναν στον αιγυπτιακό χώρο από τις αρχές του 20ού αιώνα. Είναι δείγμα της σύνδεσής τους με τη χώρα. Και αυτές οι εκδρομές περιελάμβαναν επισκέψεις στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Αρχικά ήταν σποραδικές, γιατί ήταν δύσκολη η μετάβαση. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που βελτιώθηκε το οδικό δίκτυο, έχουμε πλέον τακτικές επισκέψεις από ελληνικά σχολεία, ομάδες προσκόπων κ.λπ.
– Τι συμβαίνει μετά την ανεξαρτησία της Αιγύπτου το 1922;
– Ηταν μια τυπική ανεξαρτησία εκείνη του 1922. Οι Βρετανοί, πάντως, οδηγήθηκαν σε αυτήν λόγω των εθνικιστικών διαδηλώσεων που ξέσπασαν το 1919. Εκείνες οι εξεγέρσεις έφεραν και υλικές καταστροφές σε σπίτια και καταστήματα, των Ελλήνων συμπεριλαμβανομένων, ενώ σημειώθηκαν και θάνατοι. Ο Ελληνας γενικός πρόξενος στην Αλεξάνδρεια, Αντώνιος Σαχτούρης, εξέφρασε την αλληλεγγύη του στους Αιγυπτίους, δηλώνοντας ότι οι διαδηλώσεις κατά των Βρετανών έχουν δίκαια αιτήματα και ότι η Ελλάδα είχε επίσης κάνει την επανάστασή της κατά των Οθωμανών.
Οι δηλώσεις του ήταν μια κίνηση τακτικής, ωστόσο, εξέφραζαν και τις θέσεις των Αιγυπτιωτών, οι οποίοι ευνοούνταν από τη βρετανική παρουσία, αλλά κρατούσαν και ορισμένες αποστάσεις. Γενικά, αν οι Βρετανοί ήταν αποικιοκράτες και οι Αιγύπτιοι αποικιοκρατούμενοι, οι Ελληνες ήταν κάπου στη μέση. Υποστήριζαν τα βήματα των Αιγυπτίων προς την ανεξαρτησία και προσπαθούσαν να συνεργαστούν μαζί τους. Αντιλαμβάνονταν ότι τα προνόμιά τους θα εξαφανιστούν, ώστε να μπορέσει η αιγυπτιακή αστική τάξη να μεγαλώσει, ενώ παράλληλα, η ελληνική κοινότητα προσπαθούσε να βρει μια φόρμουλα για να συμβαδίσει με την ανεξαρτησία.
Το 1937, βεβαίως, καταργήθηκαν οι διομολογήσεις και ξεκίνησε η «αιγυπτιοποίηση», που όριζε λ.χ. να έχεις στην εταιρεία σου Αιγυπτίους κατά το ένα τρίτο. Υπήρχε πλέον μια ανησυχία για το πώς θα μπορέσουν οι Ελληνες να παραμείνουν σε μια Αίγυπτο που αφορούσε όλο και περισσότερο τους Αιγυπτίους. Σταδιακά ξεκίνησε και μια διαρροή των Ελλήνων, με κομβικό σημείο το 1952.
– Κορυφώνεται, δηλαδή, αυτή η διαδικασία με την άνοδο του Νάσερ;
– Ακριβώς. Πλέον την εξουσία έχουν εθνικιστές αξιωματικοί, με πρώτο τον Νάσερ, που θα προχωρήσει σε μια πολύ πιο έντονη «αιγυπτιοποίηση» στη δεκαετία του ’50. Η διαρροή των Ελλήνων γίνεται πιο έντονη, διότι πολλοί δεν βλέπουν τον τρόπο και τις προοπτικές να παραμείνουν στην Αίγυπτο.
– Τι στάση κρατούν οι Ελληνες στην κρίση του Σουέζ;
– Στάθηκαν στο πλευρό της Αιγύπτου. Οι Ελληνες «πιλότοι», εκείνοι που με τα καράβια τους βοηθούν τα μεγάλα πλοία να διασχίσουν τη διώρυγα, καθώς και οι Ελληνες που εργάζονται στις άλλες θέσεις του καναλιού, παραμένουν στη θέση τους – οι Βρετανοί και οι Γάλλοι είχαν πάρει εντολή να αποχωρήσουν, για να υποσκάψουν την προσπάθεια του Νάσερ να εθνικοποιήσει τη διώρυγα. Υπήρχε σχετική υπόδειξη της ελληνικής κυβέρνησης, όμως από την έρευνά μου προκύπτει ότι οι Ελληνες το έκαναν και εθελοντικά, λόγω των στενών σχέσεων που είχαν με τους Αιγυπτίους.
Αυτή η αλληλεγγύη των Ελλήνων της Αιγύπτου στην προσπάθεια του Νάσερ –η οποία επιτυγχάνει εξαιτίας και της στάσης τους– αποτελεί ένα ακόμη σημαντικό σημείο των ελληνοαιγυπτιακών σχέσων. Οι Ελληνες ελπίζουν ότι θα βρουν τρόπο να παραμείνουν, διατηρώντας διευκολύνσεις. Ομως ο Νάσερ, παρότι αναγνωρίζει τη συνεισφορά τους, συνεχίζει την αιγυπτιοποίηση. Εκείνη την περίοδο ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής επισκέπτεται την Αίγυπτο, το ίδιο και ο υπουργός Εξωτερικών Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, ενώ και ο Νάσερ έρχεται στην Αθήνα το 1960. Αλλά λύση δεν βρίσκεται και το 1963 ο Νάσερ περνάει σε πιο βαθιές σοσιαλιστικές πολιτικές. Οι εναπομείνασες σημαντικές ελληνικές επιχειρήσεις τίθενται υπό κρατικό έλεγχο.
– Τι σχέση αναπτύσσουν έκτοτε με την Αίγυπτο οι Ελληνες που την έχουν εγκαταλείψει;
– Το ενδιαφέρον είναι ότι οι Ελληνες της Αιγύπτου –που στα μέσα της δεκαετίας του ’60 είναι πια 17.000, έναντι των περίπου 100.000 που υπήρχαν στη δεκαετία του ’20– εγκαθίστανται οι περισσότεροι και ριζώνουν στην Ελλάδα, αλλά διατηρούν μια άσβεστη σχέση αγάπης με την Αίγυπτο. Πλέον έχουν μείνει λίγες χιλιάδες Eλληνες στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο.
Η παρουσία των Ελλήνων εντοπίζεται στο σχολείο, στον ναυτικό όμιλο, στους ελληνορθόδοξους ναούς και στα γραφεία της κοινότητας. Αλλά έχει συρρικνωθεί πια. Νομίζω ότι η ελληνική παρουσία θα συνεχίσει να υπάρχει, εφόσον οι ελληνοαιγυπτιακές σχέσεις παραμείνουν στο καλό επίπεδο που βρίσκονται σήμερα. Ισως αλλάξει και αποκτήσει περισσότερο επιχειρηματικό και επενδυτικό χαρακτήρα. Αλλά θα είναι κατά κάποιον τρόπο η συνέχεια μιας πολύ μακράς ιστορίας.
