Στην αρχαιότητα, ίσως το συζητούσαν μεταξύ τους οι θεατές καθώς αποχωρούσαν από την παράσταση. Αλλά και στη νεότερη εποχή υποστηρίζεται, ήδη από τον Χέγκελ –και όχι μόνον– ότι στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή αποτυπώνεται μια σύγκρουση, μεταξύ πολιτείας και οικογένειας, η οποία αντί απλώς να δικαιώνει την ηρωίδα του τίτλου, καταστρέφει τους εκπροσώπους και των δύο πλευρών – χωρίς μια τέτοια σύγκρουση, μπορεί να μην υπήρχε καν ένα πρώτο τραγικό στοιχείο στο έργο.
Τι ακριβώς θα δούμε όμως στην «Αντιγόνη» κατά Ούλριχ Ράσε, ο οποίος στο σκηνοθετικό σημείωμά του αναρωτιέται μήπως πολλές φορές σήμερα «ξεχνάμε ότι αποστολή του Κρέοντα ως βασιλιά είναι να υπερασπίζεται το κράτος και τους νόμους»; Για ποιους λόγους, όπως γράφει, «αξίζει τον κόπο να εξετάσουμε πιο προσεκτικά τα επιχειρήματα του Σοφοκλή εστιάζοντας στον χαρακτήρα του Κρέοντα»;
Στην παράσταση του Φεστιβάλ Αθηνών –μια συμπαραγωγή με το Εθνικό Θέατρο– Κρέων είναι ο Γιώργος Γάλλος. Τον ρωτάμε αν το γεγονός ότι ο ρόλος του είναι μεγαλύτερος από της Αντιγόνης, σημαίνει ότι ο Σοφοκλής είδε τον βασιλιά των Θηβών ως κεντρικό πρόσωπο της τραγωδίας. Ο τραγικός ποιητής τον χρησιμοποιεί ως «πυλώνα» του έργου, λέει ο ηθοποιός και εξηγεί ότι και ο ίδιος στην παράσταση του Ράσε μένει καθ’ όλη τη διάρκειά της πάνω στη σκηνή με τη μηχανική περιστρεφόμενη πλατφόρμα. Οχι ότι αφαιρείται η δυναμική από τους υπόλοιπους ρόλους. Ο Κρέων συναντιέται με όλα τα άλλα πρόσωπα και μέσα από αυτές τις σκηνές παρακολουθούμε την πορεία των ηρώων του έργου προς τη συντριβή τους. «Ολοι πληρώνουν ένα τίμημα», λέει ο Γιώργος Γάλλος, «και ο Κρέων και η Αντιγόνη, ο Αίμων, η Ευρυδίκη αλλά και η ίδια η πόλη».
– Ποια ακριβώς είναι η σύγκρουση στην «Αντιγόνη»; Μεταξύ οικογένειας και πολιτείας; Μεταξύ προσωπικών αφοσιώσεων και κοινού συμφέροντος;
– Ολες αυτές οι συγκρούσεις υπάρχουν στο έργο μας. Αν μπορούσα πάντως να τις συνοψίσω, θα έλεγα ότι βασικό ερώτημα είναι πού σταματά η ατομική ελευθερία και πού ξεκινά η κοινή ευθύνη. Σε πολλά σημεία, τόσο η Αντιγόνη όσο και ο Κρέων έχουν δίκιο. Αλλά το τραγικό είναι ότι ο καθένας βλέπει μόνο το δικό του.
– Πού έχει δίκιο ο Κρέων;
– Σε αυτά που λέει διαπιστώνουμε ότι θέτει ως προτεραιότητα την τήρηση της τάξης, την υπακοή στους κανόνες, έχοντας ως βασικό γνώμονα ότι ο νόμος ισχύει για όλους. Ετσι θεωρεί ότι θα επέλθει η σταθερότητα. Ειδικά σε μια περίοδο που η πόλη βγαίνει «τραυματισμένη» από τον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των δύο αδελφών, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη. Πιστεύει επίσης ότι η ευημερία ενός κράτους είναι σημαντικότερη από οποιαδήποτε οικογενειακή ή συναισθηματική υποχρέωση.
– Πού έχει άδικο;
– Αγνοεί όσους διαφωνούν μαζί του. Του είναι αδύνατο να συνεχίσει να ακούει όταν νιώθει ότι τον αμφισβητούν. Ειδικά όταν αισθανθεί στριμωγμένος, βλέποντας ότι οι περισσότεροι διαφωνούν με την απολυτότητά του και την «ακαμψία» του, αντιδρά εμφανίζοντας όλο το αυταρχικό και αλαζονικό πρόσωπό του. Ετσι θα φτάσει μέχρι την Υβριν.
– Ποιο είναι το τραγικό στοιχείο στην παράσταση του Ούλριχ Ράσε;
– Στην παράστασή μας παρακολουθούμε τους ήρωες να καταβάλλουν μεγάλη προσπάθεια να υπάρξουν μέσα σε ένα «μάταιο» σύμπαν. Πάνω σε μια διαρκώς περιστρεφόμενη σκηνή, παρόλο που τα σώματα μετακινούνται, η ανάγκη για ψυχική επαφή, για επικοινωνία, για συννενόηση ακόμη και η προσπάθειά τους να εκφραστούν, είναι ένας κοπιαστικός, σχεδόν μάταιος αγώνας. Οι ήρωες είναι εγκλωβισμένοι στην επανάληψη των ίδιων λαθών, των ίδιων συγκρούσεων, των ίδιων παθημάτων. Μοιάζει σαν αυτή να είναι η μοίρα τους.
Δουλειά μας είναι να κάνουμε αυτά τα κείμενα να πάλλονται. Αλλιώς θα μετατραπούν σε μουσειακά εκθέματα.
– Ο Καστοριάδης έχει υποστηρίξει ότι η «Αντιγόνη» δεν δείχνει τόσο την ανωτερότητα του θείου ή του ανθρώπινου νόμου, αλλά την ανάγκη να ακούμε ο ένας τον άλλο, ώστε να επιτευχθεί μια σύνθεση. Πού θεωρείτε ότι είναι περισσότερο απαραίτητη αυτή η σύνθεση σήμερα;
– Η παρατήρηση του Καστοριάδη είναι πολύ ουσιαστική. Στην καθημερινότητα, στον δημόσιο λόγο, στην πολιτική, ακόμη και στις πιο προσωπικές μας σχέσεις, φαίνεται όλο και πιο συχνά ότι δεν ακούμε επειδή θελουμε να καταλάβουμε, απλώς περιμένουμε τη σειρά μας να απαντήσουμε. Να επιμείνουμε στην άποψή μας. Το ότι «ο ένας δεν ακούει τον άλλον» δεν είναι απλώς μια διαπίστωση για την Αντιγόνη ή τον Κρέοντα. Είναι ο καθρέφτης της εποχής μας. Και ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση σήμερα δεν είναι να μιλήσουμε ακόμη πιο δυνατά, αλλά να μάθουμε να ακούμε. Για να ζήσουμε όχι ο ένας απέναντι στον άλλον, αλλά ο ένας δίπλα στον άλλον.
– Εσείς έχετε ταλαντευθεί ανάμεσα στον πραγματισμό και στην ηθική ευθύνη; Εχετε αισθανθεί ότι υπάρχουν πράγματα που ξεφεύγουν από τη δικαιοδοσία της πολιτείας, της εξουσίας, του εκάστοτε νόμου – π.χ. του νόμου του γονέα;
– Αναμφισβήτητα. Ως γονέας, δε, θα έλεγα ότι συμβαίνει σε καθημερινή βάση. Το να ταλαντεύεται όμως κανείς ανάμεσα σε αυτό που πρέπει να κάνει και σε αυτό που νιώθουμε σωστό, είναι βασικό στοιχείο της ύπαρξής μας. Εννοείται ότι οι επιλογές μας είναι αυτές που μας καθορίζουν. Αλλά δεν πρέπει να τρομάζουμε όταν βρισκόμαστε σε τέτοια διλήμματα. Θεωρώ ότι είναι πολύ ανθρώπινο.
– Πόσο απαιτητική σωματικά είναι η περιστρεφόμενη πλατφόρμα του σκηνικού;
– Το ότι το σώμα βρίσκεται σε μια διαρκή κίνηση είναι από τη μια κουραστικό, αλλά προσδίδει και εγρήγορση σε όλα τα μέσα του ηθοποιού. Τόσο η κίνηση όσο και ο λόγος υπηρετούν συνεχώς έναν συγκεκριμένο ρυθμό. Αλλες φορές γίνεται πιο γρήγορος και άλλες ανοίγει σε διάρκεια. Οταν στη σωματική λειτουργία προσθέσεις τις ιδιαίτερες απαιτήσεις στον λόγο, όπως και τις διακυμάνσεις της ψυχικής εμπλοκής, το πράγμα αρχίζει και γίνεται πολύπλοκο. Γοητευτικά πολύπλοκο.
– Σε ποιο βαθμό έχει «δυσκολέψει» το επάγγελμα του ηθοποιού από τότε που κάνατε τα πρώτα σας βήματα;
– Οι απαιτήσεις είναι σαφώς περισσότερες. Οχι μόνο σε σχέση με την υποκριτική αλλά κυρίως ως προς τις –συμπληρωματικές– επιμέρους δεξιότητες, όπως η κίνηση, το τραγούδι και ο αυτοσχεδιασμός. Απαιτούνται επίσης περισσότερες γνώσεις ως προς άλλες μορφές θεάτρου, όπως το σωματικό θέατρο, το θέατρο Forum ή η performance. Εχω γνωρίσει πάντως αρκετούς νέους ηθοποιούς «πολυμηχανήματα». Με αρκετά υψηλό επίπεδο υποκριτικής, με δυνατότητες χορευτή και πολύ συχνά με εκπληκτικές φωνές. Και οι σχολές ενσωματώνουν στο πρόγραμμα σπουδών τους μαθήματα που προσφέρουν πιο ολοκληρωμένη εκπαίδευση. Είναι σημαντικό, βέβαια, να διδάσκονται από ανθρώπους που, εκτός από την εμπειρία, έχουν σπουδάσει ή ερευνήσει το αντικείμενο.
– Ποιο είναι το ζητούμενο με τις σύγχρονες παραστάσεις αρχαίου δράματος; Οι νέες αναγνώσεις των έργων; Η εμβάθυνση στον πυρήνα τους;
– Κατ’ αρχάς, καλό θα είναι οποιαδήποτε νέα ανάγνωση να γεννιέται από μια ουσιαστική ανάγκη να επικοινωνήσεις κάτι απ’ τον πυρήνα του έργου στον σημερινό θεατή. Και αυτό πρέπει να γίνεται με τόλμη. Με μεγάλη ελευθερία στην αναζήτηση, στην έρευνα ως προς το πώς θα «αφηγηθούμε» σήμερα αυτά τα κείμενα. Δουλειά μας είναι να τα κάνουμε να πάλλονται. Αλλιώς θα μετατραπούν σε μουσειακά εκθέματα.
«Αντιγόνη», Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 27, 28, 29 Ιουνίου.
