Xρόνια μετά τον θάνατό της, η Λένι Ρίφενσταλ, η σκηνοθέτις των Ναζί, είναι η κεντρική ηρωίδα του φημισμένου Γερμανού σκηνοθέτη Αντρές Φάιελ, στο νέο του ντοκιμαντέρ.
Η ταινία αποκαλύπτει όλα αυτά που πάσχισε με κάθε τρόπο να κρύψει στη διάρκεια του βίου της η Λένι Ρίφενσταλ, παραποιώντας την αληθινή της σχέση με τον Αδόλφο Χίτλερ και τον ναζισμό.
Ο Αντρές Φάιελ, με αποκλειστική πρόσβαση στο ιδιωτικό αρχείο της Λένι Ρίφενσταλ, αφιέρωσε έξι χρόνια από τη ζωή του για να γυρίσει το «Riefenstahl». Οπως λέει στην «Κ», η Λένι πέρασε μεγάλο κομμάτι της ζωής της αποκρύπτοντας την αλήθεια γύρω από τις πραγματικές της προθέσεις και πεποιθήσεις.
Το ντοκιμαντέρ, το οποίο έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ της Βενετίας, και προβάλλεται σε πολλά φεστιβάλ ανά τον κόσμο, διερευνά τη ζωή της Ρίφενσταλ από τη γέννησή της έως τον θάνατό της, και αναρωτιέται πως η ίδια κατόρθωσε να «αθωωθεί» και να πείσει πως ήταν μια σπουδαία σκηνοθέτις που απλά μεγαλουργούσε. «Η ίδια ήταν πάνω από όλα μια μεγάλη ηθοποιός», λέει σήμερα ο σκηνοθέτης, για να περιγράψει και το κρυφό ταλέντο της δημιουργού.
Σε αυτό το δύσκολο ταξίδι, στο πλευρό του Φάιελ, βρισκόταν και η παραγωγός της ταινίας και δημοσιογράφος Σάντρα Mαισμπέργκερ, η οποία βοήθησε και στην εξονυχιστική έρευνα που απαιτήθηκε για να μελετηθεί το αρχείο. «Ενθουσιαστήκαμε με το ενδεχόμενο να αποκαλυφθούν κρυφές αλήθειες, όχι μόνο για τη ζωή της, αλλά και για το ίδιο το Ολοκαύτωμα. Στην αρχή δεν βρίσκαμε τίποτε. Αργότερα ανακαλύψαμε κάποια γράμματα, καθώς και αποσπάσματα από τα απομνημονεύματα της. Τα αποδεικτικά στοιχεία για το ποια ήταν πραγματικά άρχισαν να ξετυλίγονται», λέει ο σκηνοθέτης στην «Κ».
«Θεώρησα πως ήταν ευθύνη μου να φέρω στο φως αυτήν την αλήθεια. Τότε η τέχνη γίνεται ένα μέσο αναγνώρισης και βαθύτερης ενόρασης. Και αυτή είναι η δική μου πρποίθηση για την τέχνη. Θέλω να αλλάξω κάτι, να δώσω λίγο παραπάνω οξυγόνο στον κόσμο», δηλώνει.
Η έρευνα του Φάιελ και της ομάδας του εντέλει αποκάλυψε σημαντικά στοιχεία που κατέριπταν τον μύθο της Ρίφενσταλ. Βρέθηκαν, ανάμεσα σε άλλα, σημειώσεις που αποδεικνύουν την υποστήριξή της στο μεταπολεμικό νεοναζιστικό κόμμα NPD, και ηχογραφήσεις τηλεφωνικών συνομιλιών που εκφράζουν νοσταλγία για τα «ναζιστικά χρόνια». Ο Φάιελ βρήκε και μια χαμένη συνέντευξη στη Daily Express του 1934 όπου περιγράφει την «τεράστια εντύπωση» που της προκάλεσε το Mein Kampf, το βιβλίο του Χίτλερ.
«Το να αποσυνθέτεις τη Λένι Ρίφενσταλ δεν είναι εύκολη υπόθεση». Οι ταινίες της μνημονεύονται εως και σήμερα, ενώ παράλληλα η γραμμή ανάμεσα στην τέχνη και την καταγραφή εγκλημάτων είναι λεπτή. Ηταν πολλά και τα βραβεία που έλαβε ως δημιουργός. Οπως και τα παράσημα από τον κινηματογραφικό κόσμο. Το δράμα «Το Γαλάζιο Φως», η ταινία «Ο Θρίαμβος της Θέλησης», ένα χρονικό για το συνέδριο του ναζιστικού κόμματος στη Νυρεμβέργη και η «Ολυμπία», ένα ντοκιμαντέρ δύο επεισοδίων για τους θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες στο Βερολίνο, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από τη ναζιστική κυβέρνηση, υπό την επίβλεψη του υπουργείου Προπαγάνδας και Διαφώτισης του Ράιχ χειροκροτήθηκαν ακόμη και από το Χόλιγουντ.
Αν και είναι ξεκάθαρο πως ήταν αυτόπτης μάρτυρας της ανόδου των Ναζί και των εγκλημάτων που διέπραξαν, ακόμη και μετά τον πόλεμο, και μέχρι την ημέρα που πέθανε, σε ηλικία 101 ετών, το 2003, η Ρίφενσταλ επέμενε πως οι ταινίες της ήταν απλά τέχνη. Κατά τη διάρκεια των μεταπολεμικών δεκαετιών και κατά τη διάρκεια τεσσάρων δικών αποναζιστικοποίησης, παρουσίαζε τον εαυτό της ως μια απολιτική καλλιτέχνιδα. Κίνητρό της, όπως δήλωνε η ίδια, ήταν μόνον η ομορφιά, και η τέχνη. Αν και ποτέ δεν απαρνήθηκε την προσωπική της σχέση με τον Χίτλερ, αρνήθηκε πως συμμετείχε στα απάνθρωπα εγκλήματα των Ναζί ή πως ασπάστηκε τις απόψεις τους. Οι ταινίες «Ολυμπία» και «Θρίαμβος της Θέλησης» δεν ήταν σε καμία περίπτωση εργαλεία προπαγάνδας, δήλωνε στην εφημερίδα Cahiers du Cinéma το 1965. Ηταν «ιστορία, καθαρά και μόνο ιστορία».
– Τι ανακαλύψατε στο αρχείο της σκηνοθέτιδας;
– Το αρχείο ήταν για μένα μια ευκαιρία να μάθουμε κάτι για εκείνην που δεν ξέραμε. Ηταν ατελείωτο, άλλωστε. 700 κουτιά, 200 χιλιάδες φωτογραφίες, και τόσα άλλα. Αλλά το ενδιαφέρον σημείο για μένα ήταν το εξής: Υπάρχουν ημερολόγια, υπάρχουν ιδιωτικές ταινίες, υπάρχουν σημειωματάρια. Υπάρχουν άπειρα συγγράμματα της. Ηταν όλα οργανωμένα. Εμείς ψάχναμε κάτι που να είχε ξεφύγει. Ηταν σαν μια ιστορία εγκλήματος. Και μόλις βυθίστηκα σε όλα αυτά τα ευρήματα, συνειδητοποίησα πως δεν ήταν τέλεια οργανωμένη. Υπήρχαν στοιχεία ενοχοποιητικά, ως προς τις δικές της ευθύνες κατά τη διάρκεια του Τρίτου Ράιχ. Και έτσι ξεκίνησε ένα μακρύ ταξίδι για εμάς. Μέσα από τρεις κατηγορίες αρχείων, τα γραπτά, τις φωτογραφίες, και το κινηματογραφικό της υλικό.
– Καθώς μεγαλώνατε στη Γερμανία, ποια ήταν η άποψή σας για εκείνη; Tι πίστευε η γερμανική κοινή γνώμη για αυτήν;
– Γνώριζα ότι είχε γυρίσει τις ταινίες, που όλοι είχαμε δει. Ηξερα πως κατά κάποιον τρόπο υπήρχε και ένα μεγάλο ψέμα εκεί. Οταν αποφάσισα να αποκτήσω πρόσβαση στο αρχείο της, ήξερα πως δεν ήταν μόνο για να ξαναβυθιστούμε στο παρελθόν. Ψάχνοντας το αρχείο, την κληρονομιά της, ανακάλυψα ταυτόχρονα μια τρέχουσα, πρόσφατη αναγέννηση της ιδεολογίας και της αισθητικής της. Και έτσι αισθάνθηκα μεγαλύτερη ανάγκη να κάνω αυτή την ταινία.
Για παράδειγμα, όταν κοιτάζεις τις παρελάσεις νίκης στη Μόσχα, στις 9 Μαΐου, στον «Θρίαμβο της Θέλησης», θυμίζουν τόσο πολύ τα πλάνα που αντικρίζουμε σήμερα στη Ρωσία, που απεικονίζουν τον Πούτιν και τους ανθρώπους του. Ή στην Κίνα, για παράδειγμα, τα εγκαίνια των Χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων στο Πεκίνο το 2022. Πλάνα τα οποία φέρνουν στον νου την ταινία «Ολυμπία». Ζούμε μια αναγέννηση του εορτασμού της υπεροχής της δύναμης, αλλά και όσο αφορά την ιδεολογία, έχουμε την άνοδο της Ακροδεξιάς στη Γερμανία και σε πολλές άλλες χώρες. Ακούμε πάρα πολλά για τους μετανάστες, που είναι οι άλλοι, είναι διαφορετικοί, και είναι η πηγή όλων των κακών. Οι άνθρωποι δεν αισθάνονται κάπως παράξενα όταν λένε αυτά τα κλισέ για τους μετανάστες.
– Oπότε βρήκατε πολλές σύγχρονες αναφορές στην ιστορία της;
– Η τρέχουσα πολιτική κατάσταση με ώθησε να κάνω αυτή την ταινία ακόμα περισσότερο. Αυτό που διαπιστώνει κανείς στην ταινία, είναι πως η Λένι Ρίφενσταλ, κατά βάθος υπερασπίστηκε τις απόψεις της έως το τέλος. Οταν ακούμε τις τηλεφωνικές της συνομιλίες, καταλαβαίνουμε βαθιά πως ακόμα είναι μπλεγμένη στην ιδεολογία του Τρίτου Ράιχ. Εξακολουθεί να πιστεύει ότι θα χρειαστούν δύο και τρεις γενιές, για να ξαναβρεί η Γερμανία τον δρόμο της προς την ηθική, την αξιοπρέπεια και την αρετή. Και αυτές είναι οι αξίες του Τρίτου Ράιχ. Εξακολουθεί να αρνείται ακόμη και το Ολοκαύτωμα. Είναι παράλογο. Είναι σε άρνηση.
– Ποια ήταν τελικά η Λένι Ρίφενσταλ;
– Για μένα η Λένι Ρίφενσταλ αποτελεί αρχέτυπο του φασισμού. Και μπορούμε πραγματικά να μελετήσουμε την εξέλιξή της σε φασίστρια. Ο φασισμός δεν ξεκίνησε το 1933. Οι ρίζες του βρίσκονται βαθιά μέσα στην πρωσική εκπαίδευση. Στο πώς εκπαιδεύονταν τότε τα αγόρια. Και στην περίπτωσή της, η οικογένειά της της φέρθηκε σαν να ήταν αγόρι. Για παράδειγμα για να μάθει να κολυμπάει την πέταξαν μέσα στο νερό. Μια φορά μάλιστα, ήρθε πολύ κοντά στον θάνατο, όπως ομολογεί στα συγγράμματά της. Βίωσε τη βία πρώτα από τον πατέρα της, έπειτα από τη μητέρα της, η οποία την πίεζε να γίνει καλλιτέχνης, και έπειτα η ίδια δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει αυτές τις ουτοπικές επιθυμίες λόγω του συζύγου της. Ετσι, άρχισε να υμνεί την ανωτερότητα και να απορρίπτει την αδυναμία, επειδή τη βίωσε η ίδια. Είναι η ίδια εμπειρία που είχε η Γερμανία όταν ήρθε ο Χίτλερ. «Είμαστε χαμένοι. Και τώρα πρέπει να γίνουμε και πάλι δυνατοί, καλύτεροι και ισχυρότεροι από όλους τους άλλους». Μετά το είδαμε και στη Σερβία, αλλά και στη Ρωσία και με έναν τρόπο το βλέπουμε σήμερα και στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ο Χίτλερ τη ρώτησε εάν είναι πρόθυμη να γυρίσει τις ταινίες του. Και, φυσικά, είπε ναι, επειδή υπήρχε μεγάλη ιδεολογική συγγένεια μεταξύ τους
– Υποστηρίζετε στην ταινία ότι η επιλογή της από τον Χίτλερ, για να κινηματογραφήσει το «όραμά του» δεν ήταν τυχαία.
– Είχε ένα ένστικτο ο Χίλτερ, πως ήταν η κατάλληλη σκηνοθέτης για τις ταινίες του κόμματος. Και τη ρώτησε: «Είσαι πρόθυμη να γυρίσεις τις ταινίες μας;». Και, φυσικά, είπε ναι, επειδή υπάρχει μεγάλη ιδεολογκή συγγένεια μεταξύ του Χίτλερ και αυτής. Η λαχτάρα για την ομορφιά, για το μεγαλείο, για την ανωτερότητα ήταν και δική της. Και παρόλο που δεν το παραδεχόταν, σε μια συνέντευξη που έδωσε το 1934 στη Daily Express, ένα χρόνο μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ, ομολόγησε πως είχε διαβάσει το Mein Kampf. Είπε πως «αφού διάβασα την πρώτη σελίδα, έγινα ενθουσιώδης εθνικοσοσιαλίστρια». Φυσικά, αυτή η συνέντευξη έλειπε από το αρχείο της, οπότε είναι ένα καλό παράδειγμα, για το πώς φρόντισε να καθαρίσει το όνομά της. Παρ’ όλα αυτά, βρήκαμε ένα μικρό σημείωμα, για τη συνέντευξη, και ανατρέξαμε στο αρχείο της Daily Express, και την πήραμε.
– Ποια πιστεύετε ότι ήταν η πραγματική σχέση της με τον Χίτλερ; Ηταν ερωμένη του όπως έχει ειπωθεί;
– Δεν πιστεύω ότι είχαν μια άμεση σεξουαλική σχέση, ωστόσο υπήρχε μια μεγάλη ερωτική ένταση μεταξύ του Χίτλερ και της ίδιας. Υπήρχε μια μεγάλη συγγένεια μεταξύ τους. Η πρόσβαση που είχε, η αποκλειστικότητα, είχε να κάνει με τη σχέση που είχε χτίσει μαζί του. Και μετά, δεν μπόρεσε να θρηνήσει. Ο Χίτλερ πέθανε, και δεν μπορούσε να παραδεχθεί πόσο δεμένη ήταν μαζί του βαθιά. Πάντα έλεγε ότι ήταν μια υποχρέωση. «Μου ζήτησε να το κάνω αυτό. Με κάποιο τρόπο έπρεπε να εκπληρώσω τις επιθυμίες του». Αλλά δεν ήταν αλήθεια. Φυσικά, ήταν πολύ πιο βαθιά εμπλεκόμενη από πολλούς άλλους.
– Γιατί πιστεύετε ότι δεν λογοδότησε ποτέ για αυτό που έκανε; Γιατί δεν καταδικάστηκε ως Ναζί;
– Καταρχάς όταν ξεκίνησαν οι δίκες αποναζιστικοποίησης, οι δικαστές δεν γνώριζαν τόσα πολλά για το παρελθόν της, για το πόσο είχε εμπλακεί. Πολλά προέκυψαν αργότερα και τα αρνήθηκε. Για παράδειγμα συμμετείχε στην πρώτη σφαγή των Εβραίων στο Κόνσκι της Πολωνίας τον Σεπτέμβριο του 1939. Στην πραγματικότητα υπάρχουν τρεις διαφορετικές αφηγήσεις. Στην αρχή, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’50, δήλωνε απλά πως «ναι, ήμουν παρών». Και δεν μιλούσε ποτέ για Εβραίους. Μιλούσε πάντα για Πολωνούς. «Είδα να σκοτώνονται Πολωνοί». Και μετά το 1952 άλλαξε την αφήγηση της ιστορίας. Είπε, «όχι, ήμουν μακριά. Δεν είδα κανένα πτώμα. Ακουσα κάποιους πυροβολισμούς». Και αυτή ήταν η στάση της έως και το 1952, στην τελευταία δίκη αποναζιστικοποίησης.
Αυτό που υποστήριζε ήταν πως έμαθε για το Ολοκαύτωμα, μετά τον πόλεμο παρόλο που ήταν αυτόπτης μάρτυρας. Αλλά μέσα στο αρχείο της βρήκαμε και μια τρίτη μαρτυρία. Σύμφωνα με αυτήν, στην Πολωνία, τότε, ήθελε να τραβήξει καποια πλάνα με τους Γερμανούς Ναζί. Μέσα στο πλάνο της ήταν και Εβραίοι οι οποίοι έσκαβαν τάφους, με εντολή των Ναζί. Εδωσε λοιπόν μια σκηνοθετική οδηγία. Είπε «οι Εβραίοι έξω από το κάδρο». Και ξαφνικά κάποιος πυροβόλησε και τότε οι άλλοι πυροβόλησαν επίσης. Και στο τέλος, 22 Εβραίοι σκοτώθηκαν. Ηταν λοιπόν καταλύτης για αυτό που συνέβη.
– Πολλές φορές συμπαθούμε τους πρωταγωνιστές μας; Eσείς αντιμετωπίσατε τέτοια διλήμματα;
– Η ταινία πρώτα απ’ όλα αφηγείται μια ζωή, από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο. Mέσα σε αυτό το πλαίσιο, νιώθεις και οίκτο, λύπη. Λες είναι μια ωραία, εύθραυστη ηλικιωμένη γυναίκα. Μπορείς όμως να απομακρυνθείς από το τι έκανε ή δεν έκανε; Aλλά μετά είπαμε πως δεν θέλαμε να τελειώσει η ταινία αναπτύσσοντας οίκτο ή συμπάθεια γι’ αυτήν.
Θέλαμε να δώσουμε ένα τέλος σχετικό με την τρέχουσα κατάσταση, με την αναγέννηση της ακροδεξιάς ιδεολογίας και της συγκεκριμένης αισθητικής που τη συνοδεύει. Στο τέλος λοιπόν την ακούμε να λέει πως η Γερμανία χρειάζεται δύο και τρεις γενιές για να βρει τον δρόμο της ηθικής. Ποιος είναι εντέλει αυτός ο δρόμος της ηθικής για τη Λένι Ρίφενσταλ; Για τη Γερμανία; Είμαστε δυο και τρεις γενιές μετά. Και κατά κάποιο τρόπο, είναι σαν προφητεία. 80 χρόνια μετά το τέλος του πολέμου βιώνουμε μια αναγέννηση αυτών των ιδεών. Ετσι, για μένα, η ταινία είναι κατά κάποιο τρόπο μια προειδοποίηση για το μέλλον. Δείχνει πόσο εύκολα οι άνθρωποι παρασύρονται από μια ιδεολογία. Που αποκλείει συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων, τους ταπεινώνει. Και σε δεύτερη φάση, τους διώχνει ή τους σκοτώνει. Και υπάρχει μεγάλη ευκολία στο πώς μπορεί να συμβεί αυτό.
