Αποφεύγω τις εκδηλώσεις που τιμούν προσωπικότητες του δημόσιου βίου ακόμη και όταν έχω θετική άποψη γι’ αυτές. Με αποθαρρύνουν ο χρόνος μου, πάντοτε περιορισμένος, και ο λόγος τους που τείνει προς το προβλέψιμο και το πομπώδες. Πρόσφατα όμως παραβρέθηκα σε μια εκδήλωση που οργάνωσαν οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με τίτλο «Στέφανος Τραχανάς: Ο μαθητής και ο δάσκαλος». Και όχι μόνο δεν μετάνιωσα, αλλά μαγεύτηκα τόσο πολύ που αισθάνομαι την ανάγκη να εξηγήσω το γιατί.
Για όσους δεν τον γνωρίζουν, και δυστυχώς είναι περισσότεροι από όσοι θα έπρεπε, ο Στέφανος Τραχανάς είναι ένας χαρισματικός πανεπιστημιακός δάσκαλος της Φυσικής, ένας γοητευτικός συγγραφέας και ένας εμπνευσμένος δημιουργός θεσμών της κοινωνίας των πολιτών με ουσιαστικό αποτύπωμα: τόσο οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης όσο και το πρόγραμμα διαδικτυακής διδασκαλίας Mathesis έχουν συμβάλει στη διάχυση της επιστημονικής γνώσης στην κοινωνία και στη διαμόρφωση πολιτών με κριτική αντίληψη και γνώση, σε μια περίοδο μάλιστα όπου όλα σχεδόν μας ωθούν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Είναι ένας άνθρωπος που αγωνίστηκε με μεγάλο προσωπικό κόστος για την υπεράσπιση του δημοσίου συμφέροντος (αποδεικνύοντας πως τα πανεπιστημιακά συγγράμματα ήταν συστηματικά υπερκοστολογημένα) και που παρότι συνταξιούχος δεν σταματά να γράφει, πάντοτε με θαυμαστή φρεσκάδα, και να διδάσκει αμισθί στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Είναι αυτό που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν «εθνικός θησαυρός».
Τι ακριβώς με μάγεψε στην εκδήλωση αυτή; Κατ’ αρχάς η παρουσία μιας επιστημονικής κοινότητας με την ευρύτερη σημασία της έννοιας: ήταν εκεί μαθητές του Τραχανά που διαπρέπουν σήμερα σε σπουδαία πανεπιστήμια και διεθνή ερευνητικά κέντρα, αλλά και ένας από τους καθηγητές του που τον διαμόρφωσε επιστημονικά, ο σπουδαίος φυσικός Γιάννης Ηλιόπουλος. Επίσης, πολλοί φοιτητές, αλλά και καθηγητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που βραβεύτηκαν για τον δημιουργικό τρόπο με τον οποίο διδάσκουν τους μαθητές τους. Αντιλαμβανόσουν χειροπιαστά τον μοναδικό ανθρώπινο πλούτο που γεννά η επιστημονική έρευνα.
Η ουσία της επιστήμης κρύβεται στην (παιδική σχεδόν) περιέργεια και τη διανοητική περιπέτεια, όχι στην εργαλειακή αναζήτηση του αποτελέσματος και την τεχνολογία που προκύπτει από αυτό.
Με μάγεψαν όμως και οι ομιλητές, ο Τραχανάς και ο Ηλιόπουλος. Τον δεύτερο δεν τον είχα ξανακούσει και απόλαυσα την υποδειγματική του ομιλία: δωρική, ουσιαστική, με χιούμορ και βάθος. Δεν ήταν θέμα ρητορικής. Και οι δύο ομιλητές έχουν βαθιά γνώση του αντικειμένου τους που συνοδεύεται από την πλήρη απουσία επίδειξης και τη γοητευτική ικανότητα απλοποίησης. Η επιτυχία ενός δασκάλου βρίσκεται στην ισορροπία μάγευσης και απομάγευσης: να μπορείς να μαγέψεις τους μαθητές σου μυώντας τους στη χαρά της μάθησης, απομαγεύοντας ταυτόχρονα το αντικείμενό της: όσο πιο δύσκολο είναι αυτό (και τι πιο δύσκολο από την κβαντική φυσική;) τόσο μεγαλύτερη η σημασία της απλότητας και της καθαρότητας στη σκέψη – το επιτηδευμένα περίπλοκο «κρύβει απάτη», όπως λέει ο ποιητής. Τίποτα δεν είναι ακατανόητο ή δύσκολο όταν εξηγείται σωστά και αυτό προϋποθέτει την πλήρη κατανόησή του από τον δάσκαλο. Η προτροπή «να φθάνουμε στο αποτέλεσμα εκκινώντας από τις “πρώτες αρχές”» μαζί με τη φυσική διαίσθηση, θα έπρεπε να είναι βασικός κανόνας για όλους. Οπως και η αποδοχή των αντισυμβατικών και ανορθόδοξων διαδρομών, η σημασία της δεύτερης και της τρίτης ευκαιρίας και το πώς οι αποτυχίες μπορούν να μας βοηθήσουν περισσότερο από τις επιτυχίες μας.
Με μάγεψε τέλος ένα βασικό μήνυμα που οι περισσότεροι αγνοούμε: πως η ουσία της επιστήμης κρύβεται στην (παιδική σχεδόν) περιέργεια και τη διανοητική περιπέτεια, όχι στην εργαλειακή αναζήτηση του αποτελέσματος και την τεχνολογία που προκύπτει από αυτό. Πως η επιστήμη είναι η μόνη ανθρώπινη δραστηριότητα που μας παρέχει τη δυνατότητα της αυτόνομης ανακάλυψης του λάθους μας και επομένως της ενδογενούς και αβίαστης μεταστροφής μας. Και όλο αυτό, δημιουργώντας συνάμα χαρά. Ελπίζω το βίντεο της εκδήλωσης να δημοσιοποιηθεί και να είναι όσο πιο επιδραστικό γίνεται, μολονότι δύσκολα θα μπορέσει να μεταδώσει τα συναισθήματα που γεννήθηκαν σε όσους τυχερούς βρεθήκαμε σ’ εκείνη την αίθουσα.
*O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
