Παρά τους τόνους μελάνι που έχουν χυθεί για να εξηγηθεί ο σύγχρονος λαϊκισμός, λίγοι τον έχουν περιγράψει τόσο καθαρά όσο ο Στιβ Μπάνον, πρώην επικεφαλής στρατηγικής του Λευκού Οίκου, σε μία πρόσφατη (23.10.2025) συνέντευξη στον Economist. Με την κυνική ωμότητα στρατηγού σε καιρό πολέμου, ο άνθρωπος που παλαιότερα έδωσε ιδεολογική μορφή στο τραμπικό φαινόμενο, σήμερα σκιαγραφεί με εντυπωσιακή διαύγεια το πολιτικό σχέδιο μιας δημοκρατίας που διατηρεί τις εκλογές, αλλά ακυρώνει τον φιλελεύθερο πυρήνα της. Μιας «ανελεύθερης δημοκρατίας», όπου –όπως σημειώναμε και στο προηγούμενο άρθρο αυτής της στήλης– οι θεσμοί υποτάσσονται στο πρόσωπο του ηγέτη, η λαϊκή κυριαρχία μετατρέπεται σε εργαλείο μόνιμης εξουσίας και η πόλωση γίνεται η κινητήρια δύναμη της πολιτικής διαδικασίας. Αξίζει να παρακολουθήσει κανείς με προσοχή τον λόγο του προκειμένου να κατανοήσει με ακρίβεια πώς συνδέονται τα τρία βασικά στοιχεία του (αμερικανικού, αλλά όχι μόνο) λαϊκισμού: η χαρισματική ηγεσία, η ολική αντιπαράθεση του «λαού» με τις «ελίτ» και η απαξίωση των θεσμών χάριν της πολιτικής πόλωσης.
Στον πυρήνα της σκέψης του Μπάνον βρίσκεται η έννοια της χαρισματικής ηγεσίας, όπως αυτή ενσαρκώνεται από τον Ντόναλντ Τραμπ. Ο ίδιος συχνά παραλληλίζει τον Αμερικανό πρόεδρο με τον Ρωμαίο στρατηγό Κιγκινάτο· όπως εκείνος εγκατέλειψε το χωράφι του σε περίοδο κρίσης για να σώσει τη Ρώμη, έτσι και ο Τραμπ –κατά τον Μπάνον– απαρνήθηκε την τρυφηλή ζωή του Μαρ-α-Λάγκο για να «σώσει» την Αμερική. Ο λόγος του Μπάνον προσλαμβάνει σχεδόν θεολογικές διαστάσεις: ο Τραμπ προβάλλεται ως σύγχρονος Μωυσής, οδηγός του λαού του προς τη «Γη της Επαγγελίας», ως όργανο της θείας πρόνοιας, με μια σχεδόν μεταφυσική αποστολή να λυτρώσει το έθνος. Στο αμερικανικό πάνθεον, ο Μπάνον τον τοποθετεί πλάι στον Ουάσινγκτον και στον Λίνκολν – ως τον τρίτο σημαντικότερο πρόεδρο στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών.
Πέραν του ηγέτη, κομβική θέση στη σκέψη του Μπάνον καταλαμβάνει ο «μέσος Αμερικανός» (the little guy, όπως τον αποκαλεί): οι απλοί άνθρωποι των πόλεων και της υπαίθρου που αισθάνονται εγκαταλελειμμένοι από το πολιτικό σύστημα – οι ίδιοι που η Χίλαρι Κλίντον είχε χαρακτηρίσει «αξιοθρήνητους» (the deplorables), με αποτέλεσμα να χάσει τις εκλογές του 2016. Υπό την ηγεσία του Τραμπ, ο Μπάνον διαβλέπει την ανάδυση μιας «λαϊκής πρωτοπορίας», μιας νέας τάξης πολιτών που, κατά την αντίληψή του, εργάζονται ήδη για το καλό της πατρίδας και του λαού. Εμβληματική μορφή αυτής της πρωτοπορίας θεωρεί τον πρόσφατα δολοφονημένο Τσάρλι Κερκ, έναν νεαρό που εγκατέλειψε τις σπουδές του ώστε να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στην πραγμάτωση του λαϊκιστικού οράματος του Τραμπ. Ταυτόχρονα, ο Μπάνον δεν παραλείπει να εκφράζει την αποστροφή του για τις κατεστημένες πολιτικές και κοινωνικές ελίτ, καθώς και για τη συγκέντρωση οικονομικής ισχύος στα χέρια των λίγων, κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα.
Ο χαρισματικός ηγέτης, οι υποτακτικοί του και ο πιστός σε αυτόν λαός απορρίπτουν ριζικά τους καθιερωμένους φιλελεύθερους δημοκρατικούς κανόνες και περιφρονούν τις έννοιες του διαλόγου, του συμβιβασμού και των θεσμικών ελέγχων. Προκρίνουν την τακτική της κάθετης πόλωσης. «Δεν είμαστε εδώ για να συζητήσουμε», δηλώνει ο Μπάνον. «Είμαστε εδώ για να νικήσουμε»! Η γλώσσα που χρησιμοποιεί στη συνέντευξη είναι επαναστατική: Μιλάει για ολική «κατάληψη» του κράτους και για την «εκκαθάρισή» του από τους «εχθρούς» του τραμπικού κινήματος. «Πρέπει να πάρουμε στα χέρια μας τους θεσμούς και μετά να τους εκκαθαρίσουμε από μέσα», λέει. Και, πράγματι, αυτό που λέει ο Μπάνον είναι εκείνο που ήδη βλέπουμε στην πράξη: συστηματικοί διορισμοί πιστών σε κλειστές θέσεις εξουσίας, υπονόμευση των ανεξάρτητων αρχών και ηθικοπολιτική απαξίωση κάθε θεσμικού ενδιάμεσου χώρου –δικαστήρια, γραφειοκρατία, μέσα ενημέρωσης– που θα μπορούσε να σταματήσει την πλήρη εδραίωση της σημερινής εκτελεστικής εξουσίας του Τραμπ.
Το πρακτικό εγχειρίδιο μιας νέας μορφής διακυβέρνησης που ήδη δοκιμάζεται στην Αμερική, μια δημοκρατία που είναι εκλογική, αλλά όχι φιλελεύθερη· πλουραλιστική στο όνομα, αλλά αυταρχική στην ουσία.
Ομως τα πράγματα δεν σταματούν –δεν μπορούν να σταματήσουν– εδώ. Ο Στιβ Μπάνον δηλώνει ανοιχτά ότι ήδη προετοιμάζεται ένα νέο προεδρικό σχήμα για το 2028, πάλι υπό τον Τραμπ. Με τα δικά του λόγια, «έχουμε μπροστά μας επτά ολόκληρα χρόνια για να εμπεδώσουμε το πολιτικό μας πρόγραμμα – ένα λαϊκιστικό σχέδιο κοινωνικής δικαιοσύνης που μεταφέρει την εξουσία από τις ελίτ κατευθείαν στον λαό».
Οσα περιγράφει ο Μπάνον είναι η επιτομή της θεωρίας της ανελεύθερης δημοκρατίας. Αλλά αποτελούν ταυτόχρονα και πρακτικό εγχειρίδιο μιας νέας μορφής διακυβέρνησης που ήδη δοκιμάζεται στην Αμερική, όπως και αλλού στον κόσμο – μια δημοκρατία που είναι εκλογική, αλλά όχι φιλελεύθερη· πλουραλιστική στο όνομα, αλλά αυταρχική στην ουσία. Αν πράγματι ο Μπάνον έχει δίκιο πως «ο λαός» είναι έτοιμος να υπηρετήσει ένα τέτοιο πολίτευμα, τότε ο λαϊκισμός που άλλοτε παρουσιαζόταν ως κραυγή διαμαρτυρίας έχει πια για τα καλά μετατραπεί σε δόγμα εξουσίας.
Για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, τα χρόνια που έρχονται θα είναι ζόρικα.
*Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας. Το νέο του βιβλίο «Εξηγώντας τον Τραμπ» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.
