Η πρόσφατη έρευνα της KAPA Research αποκαλύπτει ένα αποκαρδιωτικό –αλλά ταυτόχρονα πολύτιμο– μήνυμα για την ελληνική κοινωνία: το 97% των πολιτών θεωρεί ότι η διαφθορά είναι «αρκετά έως πολύ διαδεδομένη» στη χώρα. Ταυτόχρονα, το 92% δηλώνει ότι δεν εμπιστεύεται τα ΜΜΕ, το 86% τα πολιτικά κόμματα, το 71% τη Δικαιοσύνη, το 65% την κυβέρνηση και το 66% τις Ανεξάρτητες Αρχές.
Αυτά τα ποσοστά δεν αποτελούν απλώς ακόμη μετρήσεις – είναι καμπανάκι συναγερμού. Ως επιστήμονας που ασχολείται συστηματικά με τα θέματα διαφθοράς, θέλω να υπενθυμίσω ότι αυτή η κρίση δεν αφορά μόνον «εκείνους» στους θεσμούς. Είναι ένα κάτοπτρο που αντικατοπτρίζει και μια ευρύτερη κοινωνική πραγματικότητα. Για να την αντιμετωπίσουμε, απαιτείται αυτοκριτική από όλους μας. Η παθητική αποδοχή ή, χειρότερα, η συμμετοχή σε πρακτικά «μικρή» διαφθορά στην καθημερινή ζωή τροφοδοτεί το σύστημα που καταδικάζουμε. Η αλλαγή πρέπει να ξεκινήσει και από την ατομική συμπεριφορά μας.
Η μετατόπιση προς μια πραγματική κουλτούρα ακεραιότητας είναι ζωτικής σημασίας. Αυτό δεν επιτυγχάνεται μόνο με νόμους, αλλά με μια βαθιά εκπαιδευτική διαδικασία, που ξεκινά από το σχολείο και διαπερνά κάθε επίπεδο της κοινωνίας, εντός και εκτός του δημόσιου τομέα. Πρέπει να διδάξουμε στις νέες γενιές, αλλά και να θυμίσουμε σε όλους μας, την αξία της διαφάνειας, της ηθικής και της δημόσιας υπηρεσίας.
Η εκπαίδευση και η ατομική αλλαγή, ωστόσο, δεν επαρκούν μόνες τους. Χρειαζόμαστε αμέσως θεσμικές μεταρρυθμίσεις, που να αγγίζουν τον πυρήνα του προβλήματος:
1. Ασπίδα προστασίας για μάρτυρες δημόσιου συμφέροντος (Whistleblowers): Η πλήρης εφαρμογή της προστασίας για όσους τολμούν να αποκαλύψουν διαφθορά είναι απαραίτητη προϋπόθεση. Χωρίς αυτήν, η σιωπή θα παραμένει ο κανόνας.
2. Συνταγματική αναθεώρηση και ευθύνη υπουργών και βουλευτών: Πρέπει να ενισχυθούν τα μέτρα λογοδοσίας για όσους ασκούν την ανώτατη εξουσία. Αυτό περιλαμβάνει την αναθεώρηση του θεσμικού πλαισίου για την κοινοβουλευτική ασυλία και την ποινική ευθύνη των υπουργών, ώστε να μην υπάρχει αίσθηση παντελούς ατιμωρησίας.
Επείγουν τέσσερις θεμελιώδεις μεταρρυθμίσεις, που θα αποσκοπούν στην αντιμετώπιση της διαφθοράς και στην προώθηση των αρχών της διαφάνειας, της λογοδοσίας και της ακεραιότητας στη διακυβέρνηση της χώρας.
3. Πραγματική ανεξαρτησία των «Ανεξάρτητων» Αρχών: Ο διορισμός των αρχηγών αυτών των Αρχών πρέπει να γίνεται με βάση αντικειμενικά κριτήρια και διαφανείς διαδικασίες, μακριά από κομματικές πιέσεις, ώστε να αποκτούν πραγματική νομιμοποίηση και να εξυπηρετούν το δημόσιο συμφέρον.
4. Απόλυτη διαφάνεια στις δημόσιες προμήθειες: Το κράτος πρέπει να ανοίξει πλήρως τα δεδομένα των προμηθειών, από την προεκταμιευτική έρευνα μέχρι και την τελική εκτέλεση της σύμβασης, επιτρέποντας σε πολίτες και ΜΜΕ να λειτουργούν ως φύλακες της δημόσιας περιουσίας.
Με αυτή την αντίληψη, και με αφορμή τα ανησυχητικά αυτά ευρήματα, είναι επιτακτική η ανάγκη ανάπτυξης μιας συγκεκριμένης πρωτοβουλίας. Σκοπός αυτής της προσπάθειας πρέπει να είναι να λειτουργήσει ως ένας θεσμικός επιταχυντής αλλαγής, εστιασμένος ακριβώς στην προώθηση αυτών των αρχών: της διαφάνειας, της λογοδοσίας και της ακεραιότητας στους ελληνικούς θεσμούς. Απαιτείται μια δομή που θα καθορίσει λεπτομερώς τους στόχους και τις συγκεκριμένες δράσεις, ανταποκρινόμενη στα ερωτήματα που τίθενται από τα Τέμπη, τον ΟΠΕΚΕΠΕ, τις υποκλοπές και άλλα σκάνδαλα – γεγονότα που έχουν οδηγήσει την ελληνική κοινωνία στη διαπίστωση της ανάγκης για δομικές αλλαγές στη διακυβέρνηση της χώρας. Η ανάγκη για μια εμπεριστατωμένη, εγγυημένα αξιόπιστη και εφικτή εναλλακτική προοπτική είναι πλέον άμεση.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η Ελλάδα χρειάζεται μια συλλογική δράση που ξεκινά από τη διαπίστωση των προβλημάτων, την αποδοχή ευθυνών και την αυτοκριτική, και οδηγεί σε θεσμική ανανέωση. Μόνον έτσι μπορεί να αναβλύσει νέα, θεμελιωμένη και καλά προετοιμασμένη ελπίδα από τα συντρίμμια των Τεμπών. Μόνον έτσι θα μπορέσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα που απασχολεί το κοινό: «Τι μπορούμε να κάνουμε εμείς;». Η εμπιστοσύνη δεν είναι δώρο, είναι κάτι που κερδίζεται. Μπορεί να αποκατασταθεί μόνον αν επιλέξουμε να δράσουμε συλλογικά, με συντονισμό, υπευθυνότητα, γνώση, ηθική και συνέχεια.
*Ο κ. Νίκος Πασσάς είναι καθηγητής Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο Northeastern της Βοστώνης.
