Το αποτυπώνουν οι έρευνες κοινής γνώμης, φαίνεται στα σόσιαλ μίντια, σ’ το λένε οι πολιτικοί όλων των κομμάτων: «Υπάρχει πολλή γκρίνια». Και πράγματι, ο βαθμός πολιτικής, οικονομικής και θεσμικής εμπιστοσύνης είναι σε κάμψη. Ο αρνητισμός, ο μηδενισμός, η επιθετικότητα αυξάνονται.
Οποιος πιστεύει ότι το κλίμα αυτό αφορά μόνο την κυβέρνηση πλανάται πλάνην οικτράν. Η κυβέρνηση, όπως είναι λογικό, είναι βασικός αποδέκτης αυτής της δυσαρέσκειας, αλλά το πρόβλημα είναι ευρύτερο. Η αντιπολίτευση –ειδικά η πιο «θεσμική», η πιο «κυβερνητική»– έχει ακόμα χειρότερη εικόνα. Οι μόνοι που έχουν κάπως ενισχυθεί το τελευταίο διάστημα είναι κάποια κόμματα διαμαρτυρίας, που δεν αντιμετωπίζονται όμως ως μέρος κυβερνητικής λύσης. Η πολυδιάσπαση στις τάξεις της αντιπολίτευσης είναι και αυτή προϊόν της διάχυτης δυσπιστίας έναντι όλων. Δημιουργείται έτσι ένας πολιτικός φαύλος κύκλος με παθογένειες που αυτοτροφοδοτούνται και εντέλει αυξάνουν αυτή την «γκρίνια».
Το πρόβλημα όμως δεν αφορά μόνο την πολιτική. Οι προσωπικότητες αυξημένου κύρους και αποδοχής και σε χώρους εκτός της πολιτικής είναι ελάχιστες. Από την αμφισβήτηση των τοτέμ –που είναι δείγμα ωριμότητας– περάσαμε στην ηδονή του γκρεμίσματος των ειδώλων. Οι καβγάδες (ειδικά στα σόσιαλ μίντια) περισσεύουν ακόμα και με γελοίες αφορμές, δείγμα και αυτό μιας τοξικότητας που έχει διαχυθεί παντού.
Αυτή η γενικευμένη τάση απαξίωσης γεννάει ατελείωτες αντιφάσεις. Δημιουργείται η αίσθηση μιας κοινωνίας που κοιτάζει προς όλες τις κατευθύνσεις ταυτόχρονα, που δεν ξέρει ούτε τι θέλει ούτε τι δεν θέλει. Και με (πολλούς) πολίτες που υποστηρίζουν πράγματα χωρίς συνοχή.
Θέλουν, υποτίθεται, σταθερότητα, αλλά δεν έχουν πρόβλημα να στηρίξουν «αντισυστημικά» κόμματα που λένε ότι δεν θα συνεργαστούν με κανέναν.
Δηλώνουν δύσπιστοι απέναντι στους θεσμούς, αλλά αποδεικνύονται εύπιστοι σε θεωρίες ατόμων αμφισβητούμενου κύρους. Θέλουν «μεταρρυθμίσεις», αλλά αντιδρούν σε εκείνες που τους αφορούν. Θέλουν προστασία από τους συμμάχους μας, αλλά βρίζουν τις συμμαχίες στις οποίες μετέχουμε. Θέλουν μια καλύτερη Ευρώπη, ως φαντασιακό σχήμα, αλλά ανέχονται όσους σαμποτάρουν τη συνοχή της. Θέλουν αλληλεγγύη, αλλά οι ίδιοι είναι απρόθυμοι να την παρέχουν. Δεν θέλουν εντάσεις με την Τουρκία, αλλά θεωρούν και ενδοτισμό τη μετριοπάθεια. Μοιάζει όλο αυτό σαν έναν κοινωνικό σκαντζόχοιρο, που λόγω ανασφάλειας βγάζει αγκάθια έναντι όλων και τελικά δεν ξέρεις από πού να τον πιάσεις.
Γιατί επικρατεί αυτό το κλίμα;
Πρώτα απ’ όλα λόγω των υπαρκτών δυσκολιών της καθημερινότητας. Της ανασφάλειας που κυριαρχεί ειδικά στις νεότερες ηλικίες. Λόγω των πολιτικών ματαιώσεων που αθροίζονται. Σε συνδυασμό με την τοξικότητα του πολιτικού λόγου, κάνουν την αντιπολιτική να κερδίζει έδαφος.
Υπάρχουν επίσης τα απόνερα της πολιτικής και οικονομικής κρίσης της περασμένης 15ετίας. Η ριζοσπαστικοποίηση και βίαιη πολιτικοποίηση μέρους της ελληνικής κοινωνίας, η οποία, ελλείψει πολιτικής συγκρότησης, δυσκολεύεται να φιλτράρει και να διακρίνει έννοιες. Είναι ο ρόλος των social media. Στο Διαδίκτυο ο αρνητισμός και η επιθετικότητα κυριαρχούν. Οσο ο δημόσιος διάλογος μεταφέρεται ολοένα και περισσότερο στα ΜΚΔ, αρχίζει να αποκτά και τα χαρακτηριστικά του.
Από την αμφισβήτηση των τοτέμ περάσαμε στην ηδονή του γκρεμίσματος των ειδώλων. Οι καβγάδες περισσεύουν, δείγμα και αυτό μιας τοξικότητας που έχει διαχυθεί παντού. Αυτή η γενικευμένη τάση απαξίωσης γεννάει ατελείωτες αντιφάσεις.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η όποια δυσφορία ή οι αντιφάσεις που αναδεικνύονται δεν είναι απόρροια (όχι μόνο έστω) κάποιας συλλογικής «παραξενιάς». Πατάει και σε δεδομένα που δεν πρέπει να υποτιμά κάποιος. Μπορεί η χώρα να είναι σε καλύτερη κατάσταση από ό,τι 10 χρόνια πριν, αλλά αρκετοί πολίτες νιώθουν ότι οι προσδοκίες τους δεν έχουν ευοδωθεί.
Πώς μπορεί να γίνει πολιτικά διαχειρίσιμο όλο αυτό το κλίμα; Είτε από τη σημερινή κυβέρνηση είτε από όποιον φιλοδοξεί να τη διαδεχθεί;
Το βασικότερο όλων είναι στο πλέγμα αντιφάσεων ή αρνητισμού που κυριαρχεί να αντιτάξεις έναν συγκροτημένο λόγο. Η πλειονότητα των πολιτών δεν συγκρατεί στοιχεία, συγκρατεί ιστορίες. Αφηγήματα. Και ειδικά σε συνθήκες ανασφάλειας χρειάζεται κατεύθυνση. Θέλει, τουλάχιστον από τα κυβερνητικά κόμματα, ένα σχέδιο για τη χώρα στο οποίο να βλέπει τον εαυτό του μέσα. Οχι απλώς κάποιον που «να τους τα λέει». Οσοι πολιτεύτηκαν έτσι, ακόμα και αν προσωρινά είχαν κάποια οφέλη, σύντομα αποδείχθηκαν αναλώσιμοι.
Χρειάζεται επίσης επιμονή. Αν δεν πεις τα δικά σου επιχειρήματα, θα ακούγονται μόνο αυτά των άλλων. Στην πολιτική κερδίζει εκείνος που επιβάλλει την ατζέντα του, και αυτό είναι ένα από τα λίγα θέσφατα που δεν έχουν αμφισβητηθεί τα τελευταία χρόνια.
Πρέπει επίσης να μην απουσιάζεις από κανένα «γήπεδο». Αν επιλέγεις μόνο τους χώρους που αισθάνεσαι ασφαλής, οι αντίπαλοι θα κάνουν πάρτι στους υπόλοιπους.
Ενα μεγάλο λάθος που κάνουν αρκετοί πολιτικοί ή δημοσιολογούντες είναι ότι παρασύρονται από το κλίμα της διάχυτης γκρίνιας, θεωρώντας ότι πρέπει απλώς να το αναπαράγουν. Μετατρέπονται έτσι από ταγοί σε ηχεία. Από «ηγέτες» σε ακολούθους. Μόνο που αυτό δεν προσθέτει ηγετικότητα και κύρος, ούτε δημιουργεί προσδοκίες.
Στα παραπάνω λάθη υποπίπτουν πολλοί. Η κυβέρνηση πληρώνει το ότι όσα κάνει δεν έχουν ενταχθεί σε ένα αφήγημα που να λειτουργεί συνεκτικά για την πολιτική της. Δεν κεφαλαιοποιεί έτσι όσο θα μπορούσε τα θετικά της και διογκώνονται τα αρνητικά της, ενώ μοιάζει να τρέχει πίσω από τις κρίσεις. Η δε αντιπολίτευση πληρώνει το ότι δεν έχει στήσει ένα εναλλακτικό αφήγημα, ένα εναλλακτικό σχέδιο, αλλά εξαντλείται σε μια πλειοδοσία καταγγελιών και υβριστικών χαρακτηρισμών, που κρατά και την ίδια καθηλωμένη.
Γενικά είναι ευκολότερο να αντιδράς από το να σκέφτεσαι. Να βρίζεις από το να σχεδιάζεις. Ετσι, όμως, δύσκολα μπορεί να βγει κάτι καλό. Οχι τόσο για τους πολιτικούς πρωταγωνιστές, όσο για τη χώρα.
O κ. Ευτύχης Βαρδουλάκης είναι σύμβουλος Στρατηγικής και Επικοινωνίας.
