Απομνημονεύματα ή βιογραφίες; Ανανέωση της δόξας ή αναζήτηση της πραγματικότητας; Αυτoαγιογραφίες ή κριτική στο πλαίσιο προσώπου και εποχής;
Ερωτήματα αυστηρά για το στοχούμενο αποτέλεσμα εκδόσεων που αφορούν τη δράση και την προσωπικότητα εμβληματικών δημόσιων προσώπων του παρελθόντος.
Τα απομνημονεύματα, εκτός από τα «μυστικά» που αποκαλύπτουν, μεταφέρουν στις νεότερες γενιές την «τέχνη» του συγγραφέα.
Ξεχωριστό κείμενο κατά τον 19ο αιώνα για τις γνώσεις που προσέφερε υπήρξαν τα απομνημονεύματα του Σατωμπριάν, που μαζί με την πολιτική σκέψη και εμπειρία του Γάλλου πολιτικού και λογοτέχνη σχετικά με τη Γαλλική Επανάσταση, τον Ναπολέοντα αλλά και την Αμερική της εποχής, αφήνουν ως παρακαταθήκη τη μεγάλη αφετηρία του γαλλικού ρομαντισμού.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1940, βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας απονεμήθηκε στον Ουίνστον Τσώρτσιλ για το πολύτιμο έργο του για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον ρόλο του σε αυτόν. Οι αναγνώστες έμαθαν τα παρασκήνια των τραγικών ετών, των τραγικών και νικηφόρων αποφάσεων. Το έργο, βαθιά και εμπράκτως αντιναζιστικό, στήριξε παράλληλα μέσω αυτής της δημοκρατικής αρετής τη Δύση, στον Ψυχρό Πόλεμο που αναπτυσσόταν ραγδαία όταν το έργο κυκλοφόρησε.
Μεγάλη επίσης η επιτυχία των απομνημονευμάτων του στρατηγού Ντε Γκωλ στα μέσα της δεκαετίας του 1950, όταν η Γαλλία «φλεγόταν» για την παροχή ή μη της ανεξαρτησίας στην Αλγερία. Κείμενο αναγνωρισμένο σιωπηρά θετικά και από την Αριστερά, αφού μέσα από τις σελίδες αναδεικνύεται το πνεύμα της έννοιας της αντίστασης των κατακτημένων πολιτών, όρο που ο Γάλλος στρατηγός πρωτοαναφέρει σε ραδιοφωνικό διάγγελμά του μετά την κατάκτηση της Γαλλίας από τον ναζισμό. Μαζί όμως το έργο στηρίζει την ηθική αυτάρκεια της μεταπολεμικής Ευρώπης, μέσα από το πείσμα του ανθρώπου που επέβαλε την ηττημένη Γαλλία, τη Γαλλία του Βισύ, ως ισότιμο νικητή των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας, κατά του ναζισμού.
Προφανώς και υπέστησαν κριτική τα έργα των Τσώρτσιλ και Ντε Γκωλ, μεταξύ άλλων, το ένα για το αποικιοκρατικό πνεύμα του Βρετανού ηγέτη, το άλλο για την υπεροψία του Γάλλου στρατηγού και για τον «βιβλικό» λόγο στη γραφή του. Εθνικά αφηγήματα όμως και τα δύο, στήριξαν τη χειμαζόμενη οικονομικά Ευρώπη μέσα από το γιατί οφείλαμε να πολεμήσουμε τον ναζισμό και κυρίως γιατί οφείλουμε να τιμάμε τη νίκη επί αυτού.
Κάθε βιβλίο αξίζει όταν έχει κάτι να πει. Οταν η σχέση πομπού και δέκτη μεταξύ συγγραφέων και αναγνωστών ανανεώνει την πνευματική μας και ηθική συγκρότηση.
Πλούσια και κυρίως ουσιαστική η διεθνής βιβλιογραφία σε εκδόσεις βιογραφιών από συγγραφείς, ιστορικούς των περιόδων εκείνων, που μελετούν τους αιώνες και τα φαινόμενα προσωπικοτήτων που χρήζουν βαθιάς ερμηνείας, όπως ο Ναπολέων Βοναπάρτης, ο Ιωσήφ Στάλιν, ο Αδόλφος Χίτλερ, και άλλων που γοήτευσαν, οδήγησαν, ηγήθηκαν, παρέσυραν, κατέστρεψαν, ανέδειξαν τα πιο γενναία και ρομαντικά στοιχεία του ανθρώπου αλλά και τα πιο ποταπά στοιχεία, όπως ο ναζισμός.
Σε ελάχιστα από τα κείμενα των πρωταγωνιστών της κάθε εποχής καταγράφεται η διαχείριση της ρευστότητας, που παραμένει ιδιαιτέρως κυρίαρχη στον τόπο μας.
Αναζητούμε είτε μέσα στο κείμενο του πρωταγωνιστή τι τον έκανε «μεγάλο» ή «μικρό», είτε μέσα στο κείμενο του βιογράφου πώς κατάφερε ο ήρωας ή η ηρωίδα και κυβέρνησε τον κόσμο. Αναζητούμε τον κυνισμό τους, το πότε και πώς υπήρξαν ευάλωτοι, τον αν αντελήφθησαν την κολακεία, τα στραβοπατήματα και τις μικρότητες, το αν τίμησαν ή όχι συνεργάτες, συγγενείς, δασκάλους.
Πέρα όμως από ό,τι μαθαίνουμε για το τι είχε γίνει τότε στη ζωή ηρώων και ηρωίδων, όπως καθετί που έρχεται δομημένο, ορθώς ή λανθασμένα από το παρελθόν, έτσι και ό,τι γράφεται σε απομνημονεύματα και βιογραφίες δύναται να λειτουργήσει για τις επόμενες γενιές ως παράδειγμα, ως έμπνευση, ως οδηγός, ιδιαίτερα σε καιρούς που η πολιτική ελπίδα εκλείπει.
Μιλώντας και για ηρωίδες, ας έρθουμε στα απομνημονεύματα της πρώην Γερμανίδας καγκελαρίου Ανγκελα Μέρκελ, που ηγήθηκε για δεκαέξι συναπτά έτη της ενοποιημένης χώρας της και εμμέσως της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Τι περιμέναμε και τι μάθαμε από τη γυναίκα πολιτικό που χειρίστηκε τα βήματα προς την Ευρώπη τού σήμερα. Παρότι εξήγησε με ουσία γιατί ήταν προτιμότερη η δυτική δημοκρατία από τον υπαρκτό σοσιαλισμό που βίωσε στην Ανατολική Γερμανία, ούτε εξήγησε την «αφελή» ενεργειακή εξάρτηση του γερμανικού βιομηχανικού κολοσσού από το φθηνό ρωσικό καύσιμο, ούτε πώς φθάσαμε στην εξάρθρωση της ευρωπαϊκής συνοχής. Ούτε για τα δικά μας μάς φώτισε με εδραιωμένες αναλύσεις για τον σχεδιασμό αντιμετώπισης του ελληνικού προβλήματος.
Η μαρτυρία του Κώστα Σημίτη για τα χρόνια 1996-2004 κρίθηκε, και σωστά, ουσιαστική και ασφαλής για την αποτίμηση μιας περιόδου μετάβασης προς μια πιο συγκροτημένη χώρα. Τα αρνητικά που ακούστηκαν, ότι απουσίαζε ο προσωπικός τόνος…
Για τους προσωπικούς τόνους, για τα στενά δικά μας παλικαρίστικα, κάποτε κυκλοφόρησε μια αυτοέκδοση με τίτλο «Ο ηρωικός βίος του στρατηγού τάδε», με συγγραφέα τον ίδιο τον στρατηγό τάδε.
Προφανώς και πλήθος απομνημονευμάτων πρωταγωνιστών, από το 1821, τη δεκαετία του 1940, τη χούντα, την Κύπρο έως τα Ιμια, που έχουν κυκλοφορήσει μας έχει βοηθήσει ιδιαιτέρως στην αναζήτηση παρασκηνίων και προθέσεων. Απούσα όμως συχνότερα η ειλικρίνεια. Σε ελάχιστα από αυτά τα κείμενα καταγράφεται η διαχείριση της ρευστότητας, που παραμένει ιδιαιτέρως κυρίαρχη στον τόπο μας. Λες και οι ηγέτες μας γεννιούνται με την απόλυτη βεβαιότητα στην αυτοπεποίθησή τους. Λες και ούσα η Ελλάδα χώρα αβέβαιης υπόστασης στη διεθνή σκηνή, θα είχαμε αποκλειστικά ηγεσίες πλήρους γνώσης και αποφασιστικότητας. Απούσα βεβαίως και η πολιτική ή άλλη ιδιοτέλεια.
Σε γενική βάση, παρά κάποιες καλές συγκροτημένες βιογραφίες, στον τόπο μας κυρίαρχα είναι τα απομνημονεύματα τα οποία όσο προχωράει η ζωή μας χωρίς πολέμους (ευτυχώς), αποτελούν το πιθανότερο απολογισμούς με στόχο «ηρωικές» εξόδους ή και επανεισόδους.
*Ο κ. Τάσος Σακελλαρόπουλος είναι ιστορικός, υπεύθυνος του Ιστορικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη.
