Στις δημοκρατίες, η πορεία ενός τυπικού ηγέτη ή μιας ηγέτιδος είναι συνήθως γραμμική. Ξεκινάει από μικρότερες θέσεις ευθύνης, αποκτά εμπειρία στη διοίκηση, δοκιμάζεται σε εκλογικές αναμετρήσεις, βρίσκεται συνεχώς υπό τον έλεγχο του Τύπου και της αντιπολίτευσης. Αυτοί οι ηγέτες δεν στηρίζονται σε σωτηριολογικές εξαγγελίες, αλλά σε συγκεκριμένο πρόγραμμα και στους κατάλληλους ανθρώπους που θα το εφαρμόσουν εντός του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου. Η ισχύς τους προέρχεται από τη νομιμοποίηση της κάλπης και την ικανότητα οικοδόμησης συμμαχιών, όχι από τη λατρεία του πλήθους. Ο λόγος τους βασίζεται σε τεκμηρίωση και επιδιώκει την πειθώ, αντί για τη συγκίνηση. Το δε έργο τους κρίνεται με βάση την αποτελεσματικότητα των πολιτικών τους μεταρρυθμίσεων, όχι το θεατρικό τους εκτόπισμα και τις ανεφάρμοστες υποσχέσεις.
Φανταστείτε τώρα έναν ηγέτη που ξεκινάει την πολιτική του καριέρα σε κάποια τυχαία δημοκρατία ως περιθωριακή φιγούρα, δίχως αναγνωρισμένο πολιτικό κύρος και που αρχικά αποτελεί αντικείμενο χλευασμού. Δεν έχει σοβαρό, ούτε καν επιβλητικό, παρουσιαστικό, αλλά η παρουσία του διαθέτει θεατρικότητα και εκπέμπει έναν παράξενο μαγνητισμό. Το λεξιλόγιό του είναι φτωχό, ο λόγος του συχνά ακατάληπτος και κραυγαλέος, αλλά η γλώσσα του παραμένει σκληρή και επιθετική, διανθισμένη με ύβρεις, προσωπικές επιθέσεις, δημαγωγικές εξάρσεις, ρατσισμό και συνωμοτικές θεωρίες. Δεν κατέχει σε βάθος τα πολιτικά ζητήματα, αλλά διαθέτει την ικανότητα να τα απλουστεύει, να τα επαναλαμβάνει αδιάκοπα και να μετατρέπει τη δημόσια σκηνή σε θέαμα. Η ιδεολογία του δεν πατάει σε κάποια συνεκτική παράδοση ούτε σε θεσμικές αρχές, αλλά χαρακτηρίζεται κυρίως από εχθρότητα προς κοινωνικές ομάδες και ξένους, που παρουσιάζονται ως υπαρξιακή απειλή. Το αφήγημά του είναι απλό και βαθιά διχαστικό: ο λαός απέναντι σε ένα διεφθαρμένο κατεστημένο· η πατρίδα απέναντι σε εσωτερικούς προδότες και ξένες επιβουλές. Με τη βοήθεια της τεχνολογίας και των μέσων της εποχής του, κατορθώνει να απευθυνθεί απευθείας στις μάζες δημιουργώντας την ψευδαίσθηση μιας προσωπικής σχέσης με τους οπαδούς του. Για τους αντιπάλους του δεν είναι παρά ένας ναρκισσιστής, βεβαρημένος με δικαστικές υποθέσεις, που μεταφέρει στην πολιτική το κιτς και την υπερβολή. Ο ίδιος όμως αυτοπροβάλλεται ως μοναδικός σωτήρας, ο μόνος που τολμά να πει την αλήθεια και να αποκαλύψει τις «κρυφές συνωμοσίες» που όλοι οι άλλοι αποκρύπτουν. Η επιρροή του κορυφώνεται σε εντυπωσιακά σκηνοθετημένες συγκεντρώσεις με τελετουργικό χαρακτήρα, όπου η λατρεία του πλήθους αποκτά σχεδόν μυστικιστική διάσταση και μετατρέπεται σε κοινωνικό φαινόμενο. Στο πλευρό του σταδιακά συσπειρώνονται ισχυρά οικονομικά συμφέροντα που βλέπουν σε εκείνον το όχημα για να υπηρετήσουν τις δικές τους φιλοδοξίες. Και όσο ενισχύεται η ισχύς του, η αμφισβήτηση θεσμών και κανόνων δεν εκλαμβάνεται ως κίνδυνος, αλλά ως τεκμήριο γνησιότητας – ένα σημάδι ότι εκείνος δεν είναι «σαν τους άλλους», αλλά ο εκλεκτός που μπορεί να οδηγήσει τη χώρα στο μεγαλείο.
Εδώ βρίσκεται το καίριο παράδοξο: Πώς είναι δυνατόν ένας τόσο εξωφρενικά ασυνήθιστος ηγέτης να κατορθώσει όχι μόνο να κατακτήσει την εξουσία, αλλά και να την ασκήσει; Γιατί ολόκληρες κοινωνίες, πανίσχυροι χρηματοδότες, τεχνολογικοί ολιγάρχες, καθώς και ένα σημαντικό τμήμα του μιντιακού οικοσυστήματος επιλέγουν να τον στηρίξουν; Η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι κυρίως πολιτική και να σχετίζεται με ιδιότητες του ηγέτη που αποτελούν την πηγή της ισχύος του.
Για τους αντιπάλους του δεν είναι παρά ένας ναρκισσιστής, που μεταφέρει στην πολιτική το κιτς και την υπερβολή. Ο ίδιος όμως αυτοπροβάλλεται ως μοναδικός σωτήρας, ο μόνος ηγέτης που τολμά να πει την αλήθεια.
Πράγματι, αυτή η ισχύς πηγάζει από δύο αλληλοτροφοδοτούμενες ιδιότητες. Η πρώτη είναι ο σχεδόν πλήρης προσωπικός έλεγχος που ο ηγέτης ασκεί πάνω σε ένα κόμμα, ή κίνημα, ως ο απόλυτος και αναμφισβήτητος αρχηγός του, η πηγή κάθε δράσης, το κεντρικό σημείο αναφοράς και πολιτικής ταυτότητας. Χωρίς αυτόν, η οργάνωση χάνει νόημα και συνοχή, το κόμμα παρακμάζει ή εξαφανίζεται. Η δεύτερη ιδιότητα είναι το ριζοσπαστικό πολιτικό σχέδιο που επιδιώκει να εφαρμόσει ο ηγέτης, υποσχόμενος την ανατροπή κάθε κατεστημένου, κάθε θεσμού, κάθε παραδοσιακής πρακτικής. Το κόμμα μετατρέπεται σε όχημα εφαρμογής μιας ατζέντας που θέλει να γκρεμίσει όλα όσα θεωρούνταν δεδομένα και να ξαναγράψει τους κανόνες του παιχνιδιού. Ο συνδυασμός των δύο ιδιοτήτων είναι εκρηκτικός. Η απόλυτη προσωπική εξουσία ενισχύει τον πολιτικό ριζοσπαστισμό, ο οποίος με τη σειρά του νομιμοποιεί και εδραιώνει την κυριαρχία του ηγέτη.
Η εμφάνιση σε δημοκρατικό πολίτευμα ηγετών που συγκεντρώνουν όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά είναι, ευτυχώς, εξαιρετικά σπάνια. Στη σύγχρονη Ιστορία, μπορούν να εντοπιστούν μόλις δύο περιπτώσεις: ένας παλιός ηγέτης, που ανέδειξε την περιθωριακή του παρουσία σε μαζική λατρεία και γκρέμισε κάθε θεσμικό φραγμό, και ένας σημερινός, που επιδιώκει να αναδιαμορφώσει όχι μόνον τη δική του χώρα, αλλά και την παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Η ελπίδα είναι ότι, σε αντίθεση με τον πρώτο, ο δεύτερος δεν θα καταφέρει να προκαλέσει ανάλογες καταστροφές.
*Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμων και συγγραφέας. Το νέο του βιβλίο «Εξηγώντας τον Τραμπ» θα κυκλοφορήσει το φθινόπωρο από τις εκδόσεις Πατάκη.
