Η ακούσια νοσηλεία γνωστού τραγουδιστή που στις μέρες μας συνταράσσει το πανελλήνιο αποτελεί άλλη μία έκφραση της εκτεταμένης κοινωνικής παθογένειας. Τα ΜΜΕ και τα κοινωνικά δίκτυα εκμεταλλεύονται μια άκρως ευάλωτη στιγμή ενός ατόμου, χωρίς τήρηση του ιατρικού απορρήτου και της ιδιωτικότητας. Η «ματιά στην κλειδαρότρυπα» και η «λαϊκή ψυχοδικαστική», όμως, αναδεικνύουν ένα από τα συνθετότερα και σοβαρότερα ζητήματα βιοηθικής της ψυχιατρικής.
Η ακούσια νοσηλεία αφορά τη μεταφορά ενός ατόμου με ψυχική νόσο, παρά τη θέλησή του, από αστυνομικούς στα ψυχιατρικά τμήματα των εφημερευόντων νοσοκομείων, προκειμένου δύο ψυχίατροι να γνωματεύσουν για την κατάσταση της υγείας του και τον βαθμό στον οποίο πληρούνται τα νομικά κριτήρια νοσηλείας: (1) αν το άτομο έχει ψυχική νόσο, (2α) αν είναι επικίνδυνο προς τον εαυτό του ή προς τρίτους (κριτήριο επικινδυνότητας) ή (2β) αν η κατάσταση της υγείας του θα επιδεινωθεί σημαντικά σε περίπτωση δεν λάβει θεραπεία (κριτήριο ανάγκης για θεραπεία). Τη διαδικασία εκκινεί αυτεπαγγέλτως ο εισαγγελέας ή οι συγγενείς μέχρι και δευτέρου βαθμού. Οι ρόλοι είναι σαφώς προσδιορισμένοι: οι αστυνομικοί συνοδεύουν, οι ψυχίατροι γνωματεύουν, ο εισαγγελέας δίνει την εντολή της μεταφοράς (εισαγγελική εντολή εξέτασης) και της νοσηλείας (εισαγγελική εντολή νοσηλείας) και το δικαστικό σώμα αποφασίζει.
Κατά τη νοσηλεία, το άτομο στερείται βασικών ελευθεριών. Η συνθήκη μοιάζει περισσότερο με φυλάκιση. Το άτομο δεν μπορεί να φύγει από την κλινική όπου νοσηλεύεται, βρίσκεται σε καθεστώς αναγκαστικού εγκλεισμού, δεν γνωρίζει τα δικαιώματά του και βρίσκεται μακριά από το οικείο περιβάλλον του. Η προσωρινή αναστολή των βασικών ελευθεριών του ατόμου καθιστά το μέτρο κληροδότημα της λεγόμενης ασυλικής κουλτούρας του 19ου και του 20ού αιώνα, όπου άτομα με ψυχική νόσο εγκλείονταν, πολλές φορές οριστικά, στα άσυλα.
Το μέτρο απαντάται σε όλα τα δυτικά συστήματα ψυχικής υγείας και αποτελεί «αναγκαίο κακό». Στα περισσότερα, όμως, δεν γίνεται κατάχρηση αυτού, όπως διαχρονικά συμβαίνει στην Ελλάδα. Σύμφωνα με μελέτες, ο αριθμός των ακούσιων νοσηλειών στη χώρα μας είναι τετραπλάσιος του ευρωπαϊκού μέσου όρου, ενώ στα ψυχιατρικά νοσοκομεία ένας στους δύο ασθενείς νοσηλεύεται ακουσίως! Η χώρα μας καταδικάστηκε δις το 2011 στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για πλημμελή τήρηση της νομοθεσίας, συμπέρασμα που έχει εξαγάγει και η έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη το 2007. Εκτοτε, η πανευρωπαϊκή έκθεση του 2017 «Mapping and Understanding Exclusion: Institutional, coercive and community-based services and practices across Europe» έχει υπογραμμίσει τις χρόνιες ανεπάρκειες του συστήματος ψυχικής υγείας στη χώρα μας, καθώς και τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ασθενών. Οι ασθενείς και οι οικογένειές τους συχνά αναφέρουν ευτελισμό και εξαθλίωση κατά τη διαδικασία, με αποτέλεσμα να διακόπτουν τη συνεργασία τους με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας μετά το εξιτήριο. Η νοσηλεία μετατρέπεται από αναγκαία ιατρική πράξη σε τραυματισμό και στιγματισμό.
Το πιο πρόσφατο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ψυχική Υγεία 2021-2030, αναγνωρίζοντας τις χρόνιες δυσλειτουργίες του συστήματος, έχει θέσει ως στόχο την ολοκλήρωση της αποασυλοποίησης και τη μείωση των ακούσιων νοσηλειών. Η επίτευξη του στόχου απαιτεί εκπαίδευση και σοβαρούς επιστημονικούς και οικονομικούς πόρους.
Σύμφωνα με τα ευρήματα της πολυκεντρικής ερευνητικής ομάδας ΜΑΝΕ (Μελέτη Ακούσιων Νοσηλειών στην Ελλάδα) στην Αθήνα, στην Αλεξανδρούπολη και στη Θεσσαλονίκη, τα υψηλά ποσοστά αποδίδονται κυρίως σε συστημικά προβλήματα. Οι υπηρεσίες, ειδικά οι εξωνοσοκομειακές με τις ενδονοσοκομειακές, δεν διασυνδέονται, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται κενά στο συνεχές της φροντίδας. Οι διαδικασίες παραπομπής δεν ακολουθούν πρωτόκολλα, η γραφειοκρατία, ο φόρτος εργασίας και η έλλειψη κατάλληλης εκπαίδευσης των νομικών λειτουργών, των αστυνομικών και των επαγγελματιών ψυχικής υγείας οδηγούν σε πλημμελή τήρηση της νομοθεσίας. Το φαινόμενο δεν καταγράφεται επιδημιολογικά. Οι ασθενείς και οι οικογένειες δεν είναι κατάλληλα ψυχοεκπαιδευμένες για να μπορούν να διαχειρίζονται προληπτικά την κρίση. Οι προκαταλήψεις για την ψυχική νόσο και η έλλειψη προγραμμάτων για τα ανθρώπινα δικαιώματα στα σχολεία και τα πανεπιστήμια συντελούν στη διαχρονική στρεβλή αντίληψη του φαινομένου. Ο κακός Τύπος και τα ανεξέλεγκτα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διεγείρουν την παθολογική περιέργεια και προωθούν τον στιγματισμό.
Πολλά πρέπει να γίνουν άμεσα ώστε η οξεία ψυχική κρίση να αντιμετωπίζεται μόνο θεραπευτικά και όχι ως σωφρονιστικός εγκλεισμός.
*Ο δρ Αθανάσιος Αλεξανδρίδης είναι ψυχίατρος – ψυχαναλυτής. Η δρ Λίλη Πέππου είναι ψυχολόγος, εκπ. ψυχαναλύτρια.
