Παρασκευή βράδυ στη Strandvägen, με θέα στον κόλπο της Στοκχόλμης, ο κόσμος πηγαινοέρχεται χαρούμενα. Σε ένα από τα πολλά εστιατόρια του δρόμου, όμως, μια παλιά μου φίλη, σήμερα διπλωμάτης της Σουηδίας σε μια από τις χώρες της Βαλτικής, αναδεύει το κρασί της με νευρικότητα καθώς εξομολογείται: «Δεν είμαι καθόλου ευχαριστημένη με αυτά που συμβαίνουν εδώ. Καλά καλά δεν αναγνωρίζω τη χώρα μου». Στη συνέχεια εξηγεί πώς οι τρεις θεμελιώδεις βεβαιότητες που καθόριζαν τη σουηδική ταυτότητα για δεκαετίες έχουν υποχωρήσει, σχεδόν ταυτόχρονα μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, ενώ νέες πραγματικότητες αναδύονται με τρόπο που αλλάζει ριζικά τον χαρακτήρα της Σουηδίας.
Η πρώτη υποχώρηση αφορά το μοντέλο της σοσιαλδημοκρατικής διακυβέρνησης, του οποίου η Σουηδία υπήρξε το κατεξοχήν ιστορικό παράδειγμα. Οι Σοσιαλδημοκράτες κυβέρνησαν επί δεκαετίες δημιουργώντας ένα κράτος πρόνοιας γενναιόδωρο, αλλά αποδοτικό, χτίζοντας μια κοινωνία που συνδύαζε την ισότητα με την καινοτομία. Σήμερα, όμως, το κοινωνικό συμβόλαιο που είχε θεμελιώσει τη σουηδική σοσιαλδημοκρατία –η εμπιστοσύνη στον δημόσιο τομέα, η υψηλή φορολογία με ανταπόδοση, η αλληλεγγύη μεταξύ τάξεων και γενεών– τίθεται σε αμφισβήτηση. Τα εκλογικά αποτελέσματα του 2022 επιβεβαίωσαν την κρίση: οι Σοσιαλδημοκράτες έλαβαν μόλις 30,3%, σημειώνοντας μία από τις χειρότερες επιδόσεις τους στη μεταπολεμική Ιστορία. Νέες πολιτικές διαιρέσεις, η ανάδυση νέων κοινωνικών ταυτοτήτων και η παγκόσμια αμφισβήτηση του κράτους πρόνοιας έχουν διαβρώσει τα θεμέλια αυτού του κάποτε ακλόνητου μοντέλου.
Η δεύτερη υποχώρηση είναι ακόμη πιο δραματική, αφού σχετίζεται με την αποτυχία του πειράματος της ανοιχτής κοινωνίας και την αυξανόμενη αίσθηση ανασφάλειας. Η Σουηδία, που δέχθηκε ρεκόρ προσφύγων από το 2015 και μέχρι σήμερα, αντιμετωπίζει τη σκληρή πραγματικότητα της αποτυχίας ενσωμάτωσής τους. Τα στοιχεία είναι αποκαλυπτικά: 20,6% του πληθυσμού είναι γεννημένοι στο εξωτερικό, ενώ στις μεγάλες πόλεις, όπως το Μάλμε, τα ποσοστά είναι πολύ υψηλότερα. Ωστόσο, σύμφωνα πάντα με επίσημα στοιχεία, σχεδόν το 60% των υπόπτων για το σύνολο των εγκλημάτων είναι μετανάστες. Για τις δολοφονίες και απόπειρες δολοφονίας το ποσοστό φθάνει στο 73%. Τα τρία τέταρτα (76%) των επτά πιο σημαντικών μελών συμμοριών στη Σουηδία είναι μετανάστες ή παιδιά μεταναστών. Η Σουηδία σήμερα καταγράφει τον υψηλότερο αριθμό θανάτων από πυροβολισμούς στην Ευρώπη, ενώ τα περιστατικά βομβιστικών επιθέσεων έχουν εκτοξευθεί. Από τα προάστια του Μάλμε μέχρι τις λεγόμενες «ευαίσθητες περιοχές» (διάβαζε, γκέτο) της Στοκχόλμης, η εικόνα της ασφαλούς, ομοιογενούς σκανδιναβικής κοινωνίας έχει αλλάξει ανεπιστρεπτί.
Η τρίτη υποχώρηση αφορά την πρότερη αντίληψη για τη γεωπολιτική κατάσταση της χώρας. Η ένταξη στο ΝΑΤΟ το 2024 σηματοδότησε το οριστικό τέλος της σουηδικής παράδοσης ουδετερότητας, μετά από δύο αιώνες μη συμμετοχής σε στρατιωτικές συμμαχίες. Οπως εξηγεί η φίλη μου, την αλλαγή στάσης δεν υπαγόρευσε απλώς μια στρατηγική επιλογή, αλλά απόλυτη υπαρξιακή ανάγκη μετά την εμφάνιση της ρωσικής επιθετικότητας. Από την έναρξη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία το 2022, η Σουηδία έχει αναδειχθεί σε έναν από τους σημαντικότερους και πιο συνεπείς υποστηρικτές της Ουκρανίας με στρατιωτικό υλικό, ανθρωπιστική και πολιτική στήριξη συνολικής αξίας που πλησιάζει τα 7 δισ. ευρώ. Η Σουηδία σήμερα φιλοδοξεί να διπλασιάσει το ποσοστό του ΑΕΠ σε αμυντικές δαπάνες έως το 2030 – κάτι που θα φάνταζε αδιανόητο στην εποχή του Ούλοφ Πάλμε.
«Ισως το πρόβλημα δεν είναι ότι αλλάξαμε, αλλά ότι ο κόσμος άλλαξε και εμείς αργήσαμε να το καταλάβουμε».
Παράλληλα με αυτές τις υποχωρήσεις, νέες πραγματικότητες αναδύονται. Καθώς η στρατιωτικοποίηση και η ένταξη σε διεθνείς αμυντικές συμμαχίες αντιστρέφουν δύο αιώνες ουδέτερης παράδοσης, η εγκληματικότητα, η κοινωνική πόλωση και η βιωσιμότητα στο μέλλον του κράτους πρόνοιας έχουν γίνει θέματα καθημερινής συζήτησης για τους Σουηδούς. Δεν είναι έτσι παράδοξη η μεγάλη εκλογική άνοδος της εθνολαϊκιστικής Δεξιάς που, εκπροσωπούμενη από τους λεγόμενους «Σουηδούς Δημοκράτες», αναδείχτηκε στις εκλογές του 2022 δεύτερο ισχυρότερο κόμμα με σχεδόν 21% της εθνικής ψήφου.
Στη νέα αυτή πραγματικότητα, η Σουηδία, που για δεκαετίες αποτελούσε το υπόδειγμα του βόρειου ευρωπαϊκού μοντέλου διακυβέρνησης, λειτουργεί πλέον ως δείκτης των δυσκολιών προσαρμογής των ευρωπαϊκών κοινωνιών στις νέες συνθήκες. Οι πολιτικές επιλογές που θα κάνει η Στοκχόλμη –από την ενσωμάτωση των μεταναστών έως τη διαχείριση των αμυντικών δαπανών– ίσως θα έπρεπε να αποτελέσουν για τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες μοντέλα προς μίμηση ή αποφυγή. Σε μια Ευρώπη που αναζητεί τον δρόμο της στο νέο γεωπολιτικό περιβάλλον που διαμορφώνουν οι πόλεμοι στα σύνορά της και η αλλοπρόσαλλη νέα πολιτική της Ουάσιγκτον, η σουηδική μετάβαση αποκτά σημασία που ξεπερνάει τα εθνικά της σύνορα.
Καθώς αποχαιρετούσαμε εκείνο το βράδυ, η Σουηδή φίλη είπε κάτι που έμεινε στο μυαλό μου: «Ισως το πρόβλημα δεν είναι ότι αλλάξαμε, αλλά ότι ο κόσμος άλλαξε και εμείς αργήσαμε να το καταλάβουμε». Αυτή η παρατήρηση περιέχει ίσως το κλειδί για την κατανόηση όχι μόνο της σουηδικής κρίσης, αλλά και μιας ευρύτερης ευρωπαϊκής αμηχανίας μπροστά στις προκλήσεις του 21ου αιώνα.
*Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας.
