Είναι δύσκολο να περιγράψω την αίσθηση που αποκομίζω κάθε φορά που συνομιλώ με φοιτητές από τις χώρες που παλαιότερα περιγράφαμε ως αναπτυσσόμενο ή Τρίτο Κόσμο. Οχι μόνο δεν τους γοητεύει η Ευρώπη, την οποία αντιλαμβάνονται σαν ήπειρο σε παρακμή, αλλά δεν κρύβουν την περιφρόνησή τους, ακόμη και αν τους αρέσει ακόμη να σπουδάζουν ή να ταξιδεύουν σε αυτήν. Οι ίδιοι, προερχόμενοι κυρίως από τις γοργά ανερχόμενες μεσαίες τάξεις της Ασίας, αισθάνονται πως βρίσκονται στη «σωστή πλευρά της Ιστορίας» και πως το μέλλον τούς ανήκει. Τα αγγλικά τους είναι τέλεια, οι σπουδές τους εξαιρετικές και τα ενδιαφέροντά τους περιστρέφονται γύρω από τα προϊόντα και τις ιδέες της τεχνολογικής καινοτομίας. Παρά τα εμφανή προβλήματά της, η Αμερική εξακολουθεί να τους ελκύει.
Την ίδια στιγμή, η Ευρώπη προσπαθεί να αρθρώσει ένα λόγο που θωπεύει τον αναδυόμενο αυτό νέο κόσμο, αυτομαστιγώνεται για το αποικιακό παρελθόν της και προσπαθεί με φοβικότητα και ανασφάλεια να εκπέμψει ορθοφροσύνη. Οσο όμως περισσότερο προσπαθεί, τόσο πιο πολύ αυτοεξετευλίζεται στα μάτια τους, σαν τον παροιμιώδη θείο που επιμένει να κάθεται με τη νεολαία στα οικογενειακά τραπέζια.
Τα αίτια είναι κυρίως οικονομικά. Οταν πρωτοπήγα στην Αμερική στα τέλη της δεκαετίας του ’80, η διαφορά με την Ελλάδα ήταν θηριώδης. Ηταν σαν να ταξιδεύει κανείς σε άλλον πλανήτη. Με τα χρόνια, η διαφορά μειωνόταν. Εδώ όμως και μια εικοσαετία, η ψαλίδα άνοιξε και μεγεθύνεται. Αυτό δεν είναι μόνο συνάρτηση της κρίσης που ζήσαμε μετά το 2010, όπως βάσιμα θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος.
Υπάρχει και ένας επιπλέον παράγοντας: η απόσταση μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης αυξάνεται. Ενώ το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ΗΠΑ και Γερμανίας είχε σχεδόν ισοφαριστεί στα μέσα της δεκαετίας του ’90, τώρα η διαφορά μεταξύ τους έχει φθάσει σε 30.000 δολάρια: Οσο για την Ελλάδα, η διαφορά μας με τις ΗΠΑ είναι χοντρικά εκεί όπου βρισκόταν πριν από τη δεκαετία του ’80.
Η εξήγηση είναι σύνθετη, αλλά το «κλειδί» βρίσκεται στον μεγαλύτερο δυναμισμό της αμερικανικής οικονομίας που κατορθώνει και δημιουργεί νέο πλούτο, αντίθετα από τις ευρωπαϊκές οικονομίες. Με τη σειρά του, αυτό σχετίζεται με τις συνθήκες που ευνοούν την καινοτομία: τα πανεπιστήμια και την έρευνά τους, αλλά και τις κεφαλαιακές αγορές και το νομοθετικό πλαίσιο, που επιτρέπει πολύ πιο εύκολα σε μια ιδέα να μετασχηματισθεί σε προϊόν. Η διαφορά αυτή ήταν γνωστή, αλλά δεν είχαμε συνειδητοποιήσει πόσο γρήγορα μεγάλωνε το χάσμα. Αρκεί να δει κάποιος ποιες είναι σήμερα οι μεγαλύτερες εταιρείες στον κόσμο.
Η απόσταση μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης αυξάνεται. Το «κλειδί» βρίσκεται στον μεγαλύτερο δυναμισμό της αμερικανικής οικονομίας, που κατορθώνει και δημιουργεί νέο πλούτο, αντίθετα από τις ευρωπαϊκές οικονομίες.
Αξίζει επίσης να αναρωτηθεί κανείς και για τις συνέπειες της εξέλιξης αυτής. Παρότι η αμερικανική κοινωνία είναι πιο άνιση από τις ευρωπαϊκές, η διαφορά είναι μικρότερη από ό,τι νομίζουμε και ο πλούτος στην Αμερική διαχέεται πέρα από τους πολύ πλούσιους. Οι Αμερικανοί τουρίστες, π.χ., που βλέπουμε να ξοδεύουν τα χρήματά τους με άνεση στην Ελλάδα, ανήκουν στη μεσαία τάξη.
Τα ευρωπαϊκά κράτη προνοίας εξασφαλίζουν ακόμη στους πολίτες τους ένα μεγαλύτερο επίπεδο κοινωνικής συνοχής. Αυτό ήταν πάντοτε το μεγάλο ευρωπαϊκό επιχείρημα: μπορεί να υστερούμε σε δυναμισμό, αλλά προσφέρουμε καλύτερη ποιότητα ζωής σε περισσότερους ανθρώπους.
Για πόσο, όμως, ακόμη; Αφενός, η οικονομική τελμάτωση θα οδηγήσει, αργά ή γρήγορα, σε μεγάλες κοινωνικές περικοπές, καθώς η οικονομική βάση που χρηματοδοτεί τα κράτη πρόνοιας συρρικνώνεται. Αφετέρου, η προσπάθεια άντλησης επιπλέον πόρων διαμέσου της φορολόγησης κινδυνεύει να περιορίσει ακόμη περισσότερο την καινοτομία και τον οικονομικό δυναμισμό.
Τα σημάδια είναι ήδη φανερά: οι πιο φιλόδοξοι Ευρωπαίοι φοιτητές κατευθύνονται προς τις Hνωμένες Πολιτείες, χωρίς να ισχύει το αντίστροφο. Αντιθέτως, οι Αμερικανοί που επιθυμούν να ζήσουν στην Ευρώπη είναι κυρίως εύποροι συνταξιούχοι. Και εδώ, η αντιμετώπιση του προβλήματος ξεκινά από τη συνειδητοποίησή του.
*O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
