Ο λαϊκισμός είναι γνωστός για τη διχαστική του δύναμη: χωρίζει τις κοινωνίες σε «αγνό λαό» και «διεφθαρμένες ελίτ». Ομως ο αμερικανικός λαϊκισμός του Ντόναλντ Τραμπ πηγαίνει πιο πέρα. Δεν διχάζει μόνο στο εσωτερικό της χώρας του – διχάζει πλέον και τον ίδιο τον δημοκρατικό κόσμο δημιουργώντας ένα νέο ρήγμα ανάμεσα σε έθνη που αντιστέκονται παραμένοντας φιλελεύθερα και σε άλλα που ασπάζονται τον λαϊκιστικό του υπόδειγμα. Οι πρόσφατες εκλογές σε Καναδά, Αυστραλία και Ρουμανία αποκαλύπτουν αυτές τις δύο διαμετρικά αντίθετες κατευθύνσεις: μία προς τον φιλελεύθερο πατριωτισμό, με πίστη στους θεσμούς και στις δημοκρατικές αξίες, και μια άλλη κατεύθυνση προς τον λαϊκιστικό εθνικισμό, που χτίζεται πάνω στην οργή και στην απόρριψη.
Στον Καναδά, πρώτα, συνέβη το αδιανόητο. Οι Φιλελεύθεροι του Μαρκ Κάρνεϊ, ενός τεχνοκράτη με ψυχρό προφίλ, πέτυχαν μια εντυπωσιακή ανατροπή, καλύπτοντας σε λίγους μήνες διαφορά 25 μονάδων από τους Συντηρητικούς. Η ανατροπή δεν οφειλόταν μόνο στη στρατηγική δεινότητα του Κάρνεϊ, αλλά και σε μια βαθιά μεταστροφή του εκλογικού σώματος: την έντονη αντίδραση των φιλελεύθερων Καναδών ψηφοφόρων στις απειλές δασμών και την αμφισβήτηση της καναδικής κυριαρχίας από τον Τραμπ. Ενώ οι Συντηρητικοί επικεντρώθηκαν σε εσωτερικά ζητήματα –το κόστος ζωής, την κρίση στέγασης, την εγκληματικότητα–, ο Κάρνεϊ αξιοποίησε επιδέξια το κύμα αντιαμερικανισμού, αναδεικνύοντας την εθνική ηγεσία και την οικονομική επιβίωση της χώρας σε κεντρικά διακυβεύματα. Το αποτέλεσμα των καναδικών εκλογών δείχνει ότι οι εκλογείς στις φιλελεύθερες δημοκρατίες αρχίζουν να δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα σε δύο αλληλένδετες παραμέτρους: στην προστασία των φιλελεύθερων θεσμών και αξιών, όπως και στη διαφύλαξη της εθνικής ανεξαρτησίας σε έναν ολοένα πιο απρόβλεπτο κόσμο. Ο φόβος του Τραμπ –με την επιθετική του ρητορική και τις επεκτατικές βλέψεις, την αποδυνάμωση του ΝΑΤΟ, την απαξίωση της διεθνούς συνεργασίας και τη συμμαχία του με ακροδεξιούς και λαϊκιστές ηγέτες διεθνώς– δεν λειτουργεί απλώς ως εξωτερική απειλή· μετατρέπεται σε καθοριστικό εσωτερικό παράγοντα της ψήφου.
Το καναδικό παράδειγμα δεν είναι μεμονωμένο. Παρόμοια δυναμική εμφανίστηκε πρόσφατα και στην Αυστραλία, όπου ο Aντονι Αλμπανέζι των Εργατικών, υποσχόμενος να διαφυλάξει τα εθνικά συμφέροντα, επανεκλέχθηκε με αυξημένη πλειοψηφία παρά τις αρχικά δυσμενείς δημοσκοπήσεις. Η δήλωσή του ότι «δεν αναζητούμε την έμπνευσή μας στο εξωτερικό, αλλά στις αξίες μας και στον λαό μας» συμπυκνώνει την ουσία του φιλελεύθερου πατριωτισμού: την προστασία της εθνικής αυτονομίας χωρίς την εγκατάλειψη των φιλελεύθερων αξιών.
Στον αντίποδα βρίσκεται η περίπτωση της Ρουμανίας. Εκεί, στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών επικράτησε με μεγάλη διαφορά ο 38χρονος Τζορτζ Σιμιόν – ένας ανερχόμενος λαϊκιστής ηγέτης με προηγούμενη δράση υπέρ της ενοποίησης της Ρουμανίας με τη Μολδαβία, έντονα εθνικιστική ρητορική και σαφή ιδεολογική ευθυγράμμιση με τον Τραμπ. Το προφίλ του συνδυάζει κοινωνικό συντηρητισμό, ευρωσκεπτικισμό (αλλά όχι και ρήξη με την Ε.Ε., καθώς τα χρήματα είναι πολλά) και αντίθεση στη στήριξη της Ουκρανίας. Αν στον δεύτερο γύρο (την επόμενη Κυριακή) ο Σιμιόν κερδίσει την προεδρία, η Ρουμανία θα προστεθεί στις Ουγγαρία και Σλοβακία –όλες όμορες με την Ουκρανία– διαμορφώνοντας μια τριάδα χωρών με κυρίαρχο τον λαϊκιστικό εθνικισμό. Σε αυτά τα κράτη, όπου η προάσπιση της εθνικής κυριαρχίας ανήκει στην ατζέντα της λαϊκιστικής Δεξιάς, ο παράγοντας Τραμπ μπορεί να ενισχύσει τα επιχειρήματα των εθνικιστών τροφοδοτώντας περαιτέρω την πόλωση με τον φιλελεύθερο χώρο και την ατζέντα του: την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις και τον εκσυγχρονισμό.
Η αντίδραση στον Τραμπ σε ώριμες δημοκρατίες ενισχύει έναν φιλελεύθερο πατριωτισμό, ενώ σε πιο ευάλωτα συστήματα τροφοδοτεί έναν λαϊκιστικό εθνικισμό.
Το κλασικό αφήγημα λέει πως ο μεγάλος ανταγωνισμός του 21ου αιώνα είναι ανάμεσα στις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης και στα αυταρχικά καθεστώτα της Ανατολής – ΗΠΑ εναντίον Κίνας, Ευρώπη εναντίον Ρωσίας. Οι τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις δείχνουν, όμως, κάτι διαφορετικό: ότι ο σημαντικότερος ανταγωνισμός σήμερα βρίσκεται εντός του ίδιου του δημοκρατικού στρατοπέδου. Και ότι η Αμερική του Τραμπ, ως πρότυπο πλέον ανελεύθερου λαϊκισμού, καθίσταται καταλυτικός παράγοντας για τα εκλογικά αποτελέσματα σε χώρες με εντελώς διαφορετικά συμφραζόμενα. Ο ίδιος εξωτερικός παράγοντας –ο Τραμπ– μπορεί να λειτουργεί με δύο εντελώς διαφορετικούς τρόπους: άλλοτε ως αντίπαλος-φόβητρο, όπως στον Καναδά και στην Αυστραλία, και άλλοτε ως πρότυπο-έμπνευση, όπως στη Ρουμανία.
Η διαφορά έγκειται στη θεσμική ωριμότητα και στη γεωπολιτική θέση των χωρών. Σε ώριμες δημοκρατίες όπως ο Καναδάς και η Αυστραλία, η αντίδραση στον Τραμπ ενισχύει έναν «φιλελεύθερο» πατριωτισμό που στηρίζεται στους θεσμούς. Σε πιο ευάλωτα συστήματα όπως η Ρουμανία, τροφοδοτεί έναν ανελεύθερο, αντιευρωπαϊκό εθνικισμό. Το δίλημμα που αναδεικνύεται εντός του δημοκρατικού κόσμου δεν επιδέχεται εύκολες απαντήσεις, ούτε υπόσχεται οριστικές νίκες. Αντίθετα, οι φιλελεύθερες δημοκρατίες θα συνεχίσουν να δοκιμάζονται, προσπαθώντας να ισορροπήσουν ανάμεσα στη θεσμική σταθερότητα και τη λαϊκή δυσαρέσκεια, ανάμεσα στην υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων και τη δέσμευση στις δημοκρατικές αξίες. Αν αποτύχουν, τότε η μεγαλύτερη νίκη του Τραμπ δεν θα έχει επιτευχθεί στο εσωτερικό των ΗΠΑ, αλλά στο ότι κατάφερε να μετατρέψει τον λαϊκιστικό εθνικισμό από απλή απειλή σε νέα διεθνή κανονικότητα.
*Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας.
