Λάρισα, Μάρτιος 2023: η προϊσταμένη του τοπικού ανακριτικού γραφείου της Πυροσβεστικής έχει αναλάβει καθήκοντα σ’ αυτό το πόστο μόλις το προηγούμενο πρωί: «Δεν είχα την παραμικρή εμπειρία προκειμένου να ανταποκριθώ στα καθήκοντα της προϊσταμένης του ανακριτικού γραφείου. Ούτε είχα, δε, τη γνώση να συντονίσω και να ελέγξω τους πολύπειρους συναδέλφους μου», τόνισε επικαλούμενη και σοβαρά προβλήματα υγείας. Αυτό όμως δεν εμπόδισε την τοποθέτησή της στη θέση αυτή και την αποδοχή της από την ίδια. Τελικά προσέγγισε τον τόπο του δυστυχήματος με δύο υφισταμένους της λίγο πριν από τις 2 τα ξημερώματα. Η ίδια παρέμεινε κοντά στο υπηρεσιακό όχημα, χωρίς να δώσει κατευθύνσεις. Οπως υποστήριξε ένας εκ των δύο κατώτερων πυροσβεστών, ο τότε συντονιστής Επιχειρήσεων Στερεάς και Θεσσαλίας τον ενημέρωσε ότι η προανάκριση διεξάγεται από την Αστυνομία, η οποία είχε διορίσει πραγματογνώμονες. «Ουδεμία εντολή λάβαμε για διενέργεια προανακριτικών πράξεων», τόνισε. Ομως, ο τότε διευθυντής Αστυνομίας Λάρισας δήλωσε πως «δεν ενεργοποιήθηκε το σχέδιο “Πολυδεύκης”», το οποίο θα τον καθιστούσε «διοικητή σκηνής» και ανέφερε πως «ήταν παρών στο συντονιστικό αλλά χωρίς θεσμική αρμοδιότητα». Οσο για τον γενικό γραμματέα Πολιτικής Προστασίας, υποστήριξε κι αυτός ότι «δεν είχε ενεργοποιηθεί το Ειδικό Σχέδιο Διαχείρισης Ανθρωπίνων Απωλειών και δεν είχε καμία αρμοδιότητα ο ίδιος στον χώρο». Το ρεπορτάζ του Γιάννη Παπαδόπουλου στην «Κ» απ’ όπου προέρχονται τα στοιχεία αυτά έχει τίτλο «Ο συρμός της αναρμοδιότητας». Κεντρικό στοιχείο η μετάθεση των ευθυνών, γνωστό ως «μπαλάκι».
Η περίπτωση του σταθμάρχη είναι επίσης ενδεικτική: φέρει κορυφαία ευθύνη για το δυστύχημα, καθώς έβαλε τις δύο αμαξοστοιχίες στην ίδια γραμμή. Ομως, στη συλλογική συνείδηση η ευθύνη του έχει εξαερωθεί, καθώς κυριάρχησε η υστερική ρητορική του κυβερνητικού εγκλήματος και της συγκάλυψης. Την ευθύνη αποφεύγουν παρομοίως και αυτοί που τον διόρισαν και που ανέχθηκαν τη σαθρή, όπως αποδεικνύεται από το σχετικό πόρισμα, λειτουργία του ΟΣΕ. Και δεν είναι ούτε η μόνη ούτε η πρώτη φορά. Το συγκλονιστικό βιβλίο της Μαρίνας Καρύδα, «Μάτι, 23 Ιουλίου 2018», σφύζει από αντίστοιχα παραδείγματα. Οσοι έχουμε υπηρετήσει στρατιωτική θητεία έχουμε έρθει σε επαφή με τις πρακτικές αυτές.
Η αποποίηση της ευθύνης είναι μια δημοφιλής και σε κάποιον βαθμό ανθρώπινη τάση: ποιος δεν προτιμά να αποφύγει την τιμωρία για κάποια πράξη και ιδίως παράλειψη; Ετσι όμως δεν μπορεί να λειτουργήσει καμία συλλογική οργάνωση. Γι’ αυτό και έχουμε επινοήσει γραπτούς αλλά και άγραφους κανόνες που βασίζονται στην ανάληψη της ευθύνης. Χωρίς τους άγραφους κανόνες οι γραπτοί κανόνες αποδεικνύονται ανεπαρκείς, καθώς αναπόφευκτα μετατρέπονται σε μια νομικίστικη τυπολατρία που οδηγεί στην παράλυση. Τους άγραφους κανόνες τους αποκαλούμε με τη λέξη «φιλότιμο» και την ουσία τους έχει περιγράψει καλύτερα απ’ όλους ο Καζαντζάκης: «Ν’ αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω».
Δυστυχώς, η συμμαχία των ανεύθυνων κυριαρχεί στο Δημόσιο, με σημαία τη νομικίστικη τυπολατρία και βασικά χαρακτηριστικά την ανεπάρκεια, τη μετριοκρατία και τον κυνισμό.
Το πρόβλημα δεν έχει να κάνει με τη νοοτροπία μας, αλλά με ένα σύστημα κινήτρων που τοποθετεί σε «θέσεις ευθύνης» ανθρώπους με «καζαντζακικά» χαρακτηριστικά. Και εκεί έχουμε αποτύχει οικτρά, όπως προκύπτει από το αποτέλεσμα. Δυστυχώς, η συμμαχία των ανεύθυνων κυριαρχεί στο Δημόσιο, με σημαία τη νομικίστικη τυπολατρία και βασικά χαρακτηριστικά την ανεπάρκεια, τη μετριοκρατία και τον κυνισμό.
Το 2019, με εμπεδωμένο το μάθημα της κρίσης, άνοιξε ένα παράθυρο ευκαιρίας για τη βελτίωση της λειτουργίας του κράτους. Η κυβέρνηση είχε ουσιαστικά δύο εντολές: επιστροφή στην οικονομική κανονικότητα και καλύτερο κράτος. Στο πρώτο πέτυχε. Στο δεύτερο φάνηκε αρχικά πως προσπαθεί, κυρίως με τις ψηφιακές αλλαγές, το 112, τον Εβρο ή την αρχική αντιμετώπιση της πανδημίας. Γι’ αυτό και κατάφερε τη θριαμβευτική της επανεκλογή. Το αποτέλεσμα όμως είναι πλέον μπροστά στα μάτια μας: η κυβέρνηση απέτυχε και η ευκαιρία χάθηκε.
*O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
