Αρκετά σπάνια είναι η αλήθεια, ένα μοναδικό γεγονός μπορεί να αποτελέσει το σημείο καμπής (tipping point), δημιουργώντας αλυσιδωτές αντιδράσεις που επιταχύνουν μια παγκόσμια αλλαγή. Να ένα τέτοιο γεγονός: Αύριο ο Ντόναλντ Τραμπ ορκίζεται πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών για δεύτερη φορά. Και να το πιθανό παγκόσμιο επακόλουθο: Η ταχεία άνοδος του αυταρχισμού διεθνώς εις βάρος των δημοκρατικών καθεστώτων.
Στο πρόσφατο βιβλίο της «Autocracy Inc.» (έχει εκδοθεί στα ελληνικά με τίτλο «Απολυταρχία Α.Ε.»), η δημοσιογράφος και ιστορικός Aν Aπλμπαουμ αποκαλύπτει ένα εκτεταμένο, άτυπο δίκτυο αυταρχικών ηγετών που έχει αναδυθεί στη διεθνή σκηνή. Από τη Μόσχα έως το Πεκίνο, από το Καράκας έως την Πιονγιάνγκ και από την Αγκυρα έως τη Χαράρε, ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης εδραιώνεται. Οι πρωταγωνιστές αυτού του δικτύου –ο Βλαντιμίρ Πούτιν, ο Σι Τζινπίνγκ, ο Νικολάς Μαδούρο, ο Κιμ Γιονγκ Ουν και ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, μεταξύ άλλων– χρησιμοποιούν ένα κοινό εγχειρίδιο εξουσίας. Το φαινόμενο εκτείνεται από το Ιράν και τη Λευκορωσία έως το Σουδάν, την Κούβα και το Μάλι.
Παρότι δρουν σε διαφορετικό πολιτισμικό και γεωγραφικό πλαίσιο, οι πολυάριθμοι αυτοί ηγέτες ακολουθούν παρόμοιες στρατηγικές, αποδεικνύοντας ότι ο αυταρχισμός (που μάλλον είναι καλύτερος όρος από την «απολυταρχία») αποτελεί νέο παγκόσμιο φαινόμενο. Στο βιβλίο της Aπλμπαουμ αναδεικνύονται τρία θεμελιώδη χαρακτηριστικά του σύγχρονου αυταρχισμού.
Πρώτον, η συστηματική υπονόμευση των δημοκρατικών θεσμών. Οι ευφυέστεροι από τους αυταρχικούς ηγέτες δημιουργούν στις χώρες τους μια ψευδαίσθηση δημοκρατίας ενώ στην πράξη περιορίζουν την ελευθερία του Τύπου, υπονομεύουν την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης, καταστέλλουν την αντιπολίτευση, χειραγωγούν τα εκλογικά αποτελέσματα.
Δεύτερον, η επιδέξια χρήση λαϊκότροπων και εθνικιστικών αφηγημάτων. Ο Πούτιν επικαλείται τη σοβιετική δόξα, ο Ερντογάν το οθωμανικό μεγαλείο, ο Μαδούρο την κληρονομιά του Μπολιβάρ, ο Κιμ μια δήθεν θεϊκή γενεαλογία και ο αγιατολάχ Χαμενεΐ τον ρόλο του προστάτη των σιιτών. Αυτές οι αφηγήσεις λειτουργούν τόσο ως μέσο εσωτερικής συσπείρωσης όσο και ως εργαλείο για την απόκρουση της δυτικής κριτικής.
Τρίτον, η διεθνής αλληλεγγύη μεταξύ αυταρχικών καθεστώτων, δίχως να έχει καμία σημασία αν οι ηγέτες τους είναι αριστεροί ή δεξιοί, κοσμικοί ή θρησκευτικοί. Το Κρεμλίνο παρέχει τεχνογνωσία κυβερνοασφάλειας και προπαγάνδας· το Ιράν υποστηρίζει τρομοκρατικές οργανώσεις φανατικών όπως η Χεζμπολάχ· η Βόρεια Κορέα προμηθεύει όπλα και στρατιώτες σε άλλα αυταρχικά κράτη, ενώ η Ζιμπάμπουε ανταλλάσσει πρώτες ύλες με διπλωματική υποστήριξη από Κίνα και Ρωσία.
Η άνοδος της νέας, έστω άτυπης, διεθνούς μάς προειδοποιεί ότι ο αυταρχισμός δεν είναι ένα τοπικό φαινόμενο αλλά μια παγκόσμια πρόκληση. Αν οι δημοκρατίες θέλουν να αντέξουν, πρέπει να αναγνωρίσουν αυτή τη συλλογική απειλή και να συνεργαστούν για να την αντιμετωπίσουν. Με άλλα λόγια, η απάντηση στα αυταρχικά καθεστώτα πρέπει να είναι εξίσου διεθνής όσο και ο ίδιος ο αυταρχισμός. Εδώ, όμως, ανακύπτει ένα μεγάλο, πολύ μεγάλο πρόβλημα.
Αύριο ο Ντόναλντ Τραμπ ορκίζεται πρόεδρος των ΗΠΑ για δεύτερη φορά. Και να το πιθανό παγκόσμιο επακόλουθο: Η ταχεία άνοδος του αυταρχισμού διεθνώς εις βάρος των δημοκρατικών καθεστώτων.
Το πρόβλημα είναι ότι αύριο ο Ντόναλντ Τραμπ ορκίζεται πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών για δεύτερη φορά. Αντίθετα από τα άλλα μέλη της διεθνούς του αυταρχισμού, βέβαια, ο Τραμπ εξελέγη σε ανοιχτές δημοκρατικές εκλογές με ευρεία λαϊκή υποστήριξη. Εντούτοις, τόσο ο βίος όσο και η πολιτεία του ταιριάζουν με τα τρία χαρακτηριστικά των αυταρχικών ηγετών που είδαμε παραπάνω.
Ως προς το πρώτο χαρακτηριστικό, ο Τραμπ αμφισβητεί θεσμούς και διαδικασίες. Ουδέποτε αποδέχτηκε την εγκυρότητα των εκλογών του 2020, άσκησε πίεση σε δικαστές και εισαγγελείς, χαρακτήρισε συχνά τα μέσα ενημέρωσης «εχθρούς του λαού» και επιχείρησε να επηρεάσει δικαστικές έρευνες.
Ως προς το δεύτερο χαρακτηριστικό, καλλιέργησε μια εθνικιστική αφήγηση με το σύνθημα «Make America Great Again», υποσχόμενος την επιστροφή σε μια εξιδανικευμένη εποχή αμερικανικής ισχύος.
Ως προς το τρίτο χαρακτηριστικό, ο Τραμπ συχνά εκφράζει θαυμασμό για αυταρχικούς ηγέτες όπως ο Πούτιν, ο Κιμ Γιονγκ Ουν και ο Ερντογάν, ενώ συχνά επικρίνει παραδοσιακούς δημοκρατικούς συμμάχους σε Ευρώπη, Καναδά και αλλού, αγκαλιάζει τους πλουτοκράτες, αμφισβητεί το ΝΑΤΟ, αρνείται να συμμετάσχει σε διεθνείς συμφωνίες για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, περιφρονεί τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Θα μπορούσε, λοιπόν, ο πρόεδρος μιας δημοκρατικής χώρας, που τυχαίνει να είναι και η ισχυρότερη στον κόσμο, να αποτελέσει το σημείο καμπής για την περαιτέρω εξάπλωση των αυταρχικών καθεστώτων διεθνώς; Το πρότυπο του Oρμπαν στην Ουγγαρία, τον οποίο ο Τραμπ συχνά επαινεί, είναι αποκαλυπτικό. Εκεί, η σταδιακή μετατροπή μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας σε ένα ανελεύθερο λαϊκιστικό καθεστώς έγινε ακριβώς μέσω των δημοκρατικών θεσμών που υποτίθεται ότι θα την προστάτευαν. Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν οι δημοκρατικοί θεσμοί των ΗΠΑ θα αποδειχθούν πιο ανθεκτικοί. Αν υποχωρήσουν, η δεύτερη προεδρία Τραμπ θα αποτελέσει πραγματικό σημείο καμπής και η πυρκαγιά του αυταρχισμού θα μαίνεται ανεξέλεγκτη. Για να σβήσει, θα απαιτηθεί οι δημοκρατικές δυνάμεις παγκοσμίως να συνειδητοποιήσουν ότι ο αγώνας για τη διάσωση της δημοκρατίας δεν μπορεί πλέον να είναι εθνικός – πρέπει να γίνει διεθνής.
Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας.
