Ολοι το λένε. Είναι το πρόσωπο της χρονιάς. Αλλά ποιας χρονιάς; Μήπως τον αδικούν όταν του πιστώνουν μόνο τη χρονιά της εκλογικής του επικράτησης; Μήπως η χρονιά που αρχίζει με ορόσημο την ορκωμοσία του στις 20 Ιανουαρίου δεν θα είναι η χρονιά του Τραμπ; Μήπως με τη δεύτερη, πιο μεγάλη, νίκη του έχει ήδη εξασφαλίσει ότι ο τραμπισμός δεν είναι μια παρένθεση – ότι η εποχή που διανύουμε είναι η «εποχή Τραμπ»;
Δεν είναι υπερβολή. Το δικό του ύφος έχει λειτουργήσει ως υπόδειγμα για άλλες ηγεσίες στη Δύση και στην περιφέρειά της. Το δικό του προηγούμενο έχει νομιμοποιήσει συμπεριφορές και «τεχνικές» της εξουσίας, που πριν από αυτόν λογίζονταν απαγορευμένες από τα δημοκρατικά ήθη. Το μείγμα του λαϊκισμού του αποκτά κλώνους και στην Ευρώπη.
«Λαϊκισμός»; Τι σημαίνει πια αυτή η λέξη; Ολα και τίποτα. Ιδεολογικά δεν μπορείς να τον ορίσεις γιατί δεν έχει συνοχή. Είναι περισσότερο ένα salad bar από παλιές ιδέες – δεξιές και αριστερές, καπιταλιστικές και αντικαπιταλιστικές. Κυρίως όμως η ισχύς του λαϊκισμού εκπορεύεται από το μάγμα των συναισθημάτων που συσσωρεύονται στο κοινωνικό υπέδαφος. Και γι’ αυτόν τον λόγο είναι δύσκολο να οριστεί ο «λαϊκισμός»: επειδή, περισσότερο από κοινωνικά ή ταξικά αιτήματα, διαχειρίζεται –εντοπίζει και υποδαυλίζει– συναισθήματα.
Τα συναισθήματα που εξηγούν την επιτυχία του προσώπου της χρονιάς.
Ετσι τον αναλύει σε μια μελέτη (γραμμένη πριν από τις τελευταίες αμερικανικές εκλογές) η Ισραηλινή κοινωνιολόγος Εύα Ιλούζ (The Emotional Life of Populism). Η Ιλούζ ενδιαφέρεται πρωτίστως να εξηγήσει την επικράτηση του Νετανιάχου στα ισραηλινά πράγματα. Οι αναλύσεις της όμως συχνά επικαλούνται και εντέλει εξηγούν και το παράδειγμα του Τραμπ. Ο λαϊκισμός τους, λέει η Ιλούζ, βασίζεται σε τέσσερα συναισθήματα: στον φόβο, στην αηδία, στη μνησικακία και στην αγάπη για την πατρίδα.
Ο φόβος αναφέρεται πρωτίστως στο άγχος για την καθοδική κοινωνική κινητικότητα και την πολιτισμική αλλοτρίωση. Η αηδία κατευθύνεται κατά του ξένου – του εισβολέα που παρομοιάζεται με τα ρυπαρά, μη ανθρώπινα όντα, όπως τα τρωκτικά. Η «αγάπη για την πατρίδα» στρέφεται κατά του κοσμοπολιτισμού και της παγκοσμιοποίησης, υπέρ της κοινότητας και του κοινού ένδοξου παρελθόντος της. Η μνησικακία είναι η ψυχολογία του θύματος που ο Τραμπ μοιράζεται με το ακροατήριό του. Παρότι ο ίδιος είναι προνομιούχος, εμφανίζεται ως θύμα – κυνηγημένος από το «βαθύ κράτος». Υποκλέπτει δε τη γλώσσα της Αριστεράς για τους καταπιεσμένους, προκειμένου να εκπροσωπήσει το αίσθημα θυματοποίησης – οικονομικής υποβάθμισης και περιφρόνησης των πολλών από την «ελίτ».
Η ρητορική της (αυτο)θυματοποίησης είναι που επιτρέπει στον Τραμπ (και στον Μασκ και στους πλουτοκράτες που συσπειρώνονται γύρω τους) να εμφανίζονται τάχα σαν εκδικητές των «κάτω» ενάντια στην άρχουσα τάξη. Στην πραγματικότητα, όμως, η αντιπαράθεση είναι άλλη: Η ολιγαρχική ελίτ ετοιμάζεται να εκδικηθεί την πνευματική ελίτ των πανεπιστημίων και των media. Ο λαϊκισμός είναι μια θυμική κατάχρηση του λαού.
