Συνήθως οι εκθέσεις ζωγραφικής ή γλυπτικής επιχειρούν να διδάξουν διά του κάλλους, που δεν είναι πάντως ίδιο για όλους τους καλλιτέχνες και τους φιλότεχνους. Τις μέρες που πέρασαν, μια έκθεση δοκίμασε να ενημερώσει και να διδάξει ακολουθώντας εντελώς διαφορετικό δρόμο: τον δρόμο της ασχήμιας, της σκουριάς, της φθοράς, του μαρασμού. Τα κατάφερε άραγε; Εστειλε το μήνυμά της ή έμεινε και αυτό αμετάδοτο και ανείσπρακτο, όπως αμέτρητες άλλες προειδοποιήσεις, ικεσίες, SOS; Ας πούμε πως «θα δείξει ο χρόνος». Λόγος της ψευτοπαρηγοριάς. Γιατί ο χρόνος δεν είναι με το μέρος μας.
Η έκθεση, με τον τίτλο «Ο,τι βυθίζεται, ΔΕΝ εξαφανίζεται» (με κεφαλαία το ΔΕΝ, μήπως και συγκινήσει), έγινε στα Γιάννενα, στις 4-11 Δεκεμβρίου. Tα εκθέματά της ήταν ευρήματα των δυτών στον βυθό της Παμβώτιδας: ποδήλατα, μοτοσικλέτες, φωτιστικά, αλουμίνια, πλαστικά, ελαστικά αυτοκινήτων, τραπέζια, πλαστικές και μεταλλικές καρέκλες, οβίδες, μια παμπάλαιη χειροβομβίδα, γερμανικά κράνη, μια καμπάνα, μια πιρόγα, μπαταρίες, κινητά τηλέφωνα, μια παλιά ταμειακή μηχανή…
Μια δεύτερη χειροβομβίδα, ενεργή, εντοπίστηκε στο σημείο της Κυρά Φροσύνης, της Γιαννιώτισσας που την έπνιξε ο Αλή πασάς μαζί με 17 συντοπίτισσές της (16 στην «Κυρά Φροσύνη» του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, 18 στα «Γιάννενα» του Γεωργίου Δροσίνη). Τις μοιρολόγησε τότε ο κόσμος: «Τ’ ακούσατε τι γίνηκε στα Γιάννενα στη λίμνη,/ που πνίξανε τις δεκαεφτά με την Κυρά Φροσύνη;». Εκανε και την έκκλησή του ο δημοτικός τραγουδιστής: «Χίλια καντάρια ζάχαρη ρίξτε μέσα στη λίμνη/ για να γλυκάνει το νερό, να πιει η Κυρά Φροσύνη». Αδυνάτισε με τον καιρό ο ήχος της ικεσίας του, στραβακούσαμε κι εμείς, κι έτσι αντί να ρίξουμε ζάχαρη στη λίμνη, ρίχνουμε δηλητήριο. Πλαστικό, σιδερένιο, τσίγκινο και χάλκινο δηλητήριο. Τα νερά αδυνατούν να το αφομοιώσουν. Δεν πλάστηκαν για μια τέτοια δουλειά.
Εκθεσιακά παρών, λοιπόν, όλος ο απορριμματοποιός πολιτισμός μας: ο πολεμικός (οι δύτες πάντως συνεχίζουν να αναζητούν ένα ιταλικό μαχητικό που κατέπεσε στη λίμνη το ’40), ο θρησκευτικός, ο οικονομικός (την ταμειακή μηχανή ίσως την πέταξε κάποιος χρεοκοπημένος επαγγελματίας, ίσως πάλι κάποιος κλέφτης που την άρπαξε από ψιλικατζίδικο ή στοιχηματατζίδικο), ο τροχήλατος, ο πλαστικός, ο τσίγκινος. Αλλά και ο διονυσιακά παραδοσιακός, ο λαϊκός: ένα χάλκινο καζάνι παραγωγής τσίπουρου, του εξαιρετικού ηπειρώτικου τσίπουρου, που η πικράδα του τού δίνει άλλη χάρη. Θα ήταν παρών στην έκθεση και ο αρχαίος πολιτισμός, εντούτοις τα τρία αγγεία που ανασύρθηκαν παραδόθηκαν στην Εφορεία Αρχαιοτήτων, προς συντήρηση και μελέτη.
Στην πλατεία Μαβίλη έγινε η έκθεση, δίπλα στην Παμβώτιδα. Πλατεία Μαβίλη έχει και η Αθήνα. Θα μπορούσε λοιπόν να στηθεί και σ’ αυτήν η έκθεση. Και επειδή η Μαβίλη είναι μικρή, ας επιλεγεί ως εκθεσιακός χώρος η πλατεία Κοτζιά. Ωστε να δούμε όσο το δυνατόν περισσότεροι τα έργα των χειρών μας και να φρίξουμε. Ή να μειδιάσουμε αυτοσαρκαστικά. Οπως μειδιούμε, από ανημπόρια και θλίψη, όποτε βλέπουμε πάνω στους κάδους απορριμμάτων ή στο πλάι των απορριμματοφόρων την ομοιοκατάληκτη διαβεβαίωση: «Βρέξει χιονίσει η Αθήνα θα καθαρίσει». Αμ δε. Ή μιαν άλλη που επιμένει στην αγράμματα πρωτότυπη στίξη της: «Ο καλός! γείτονας, κάνει τον καλό νοικοκύρη». Να περπάτησε τάχα (άνευ κουστωδίας και κάμερας) όλη την Αθήνα, και τις ρυπαρές «παράμερες» γειτονιές της, ένα τέταρτο από το Σύνταγμα, κάποιος ή κάποια απ’ όσους τη διοίκησαν; Απ’ όσους απόλαυσαν τον δημαρχικό θώκο ανεμίζοντας αναπλαστικά «οράματα», και με το βλέμμα πεινασμένα υψωμένο προς τον ουρανό της «πραγματικής πολιτικής»; Δεν το πιστεύω. Αλλιώς κάτι θα είχε δει. Και κάτι θα είχε επιχειρήσει ν’ αλλάξει. Εστω και μόνο από ντροπή.
Εκθεση με ευρήματα δυτών στον βυθό της Παμβώτιδας: ποδήλατα, μοτοσικλέτες, φωτιστικά, ελαστικά αυτοκινήτων, οβίδες, γερμανικά κράνη, μια καμπάνα…
Η Παμβώτιδα είναι προστατευόμενη περιοχή του Δικτύου Νatura 2000. Αυτό όμως δεν μεταφράζεται αυτόματα σε πραγματική προστασία της από την πολιτεία και τους πολίτες. Το ξέρουμε και από άλλες επίσης «προστατευόμενες» περιοχές, ποτάμια, λίμνες, δάση, βουνά, που παραδίδονται στην «αξιοποίηση» και την «ανάπτυξη», με τη μορφή είτε κατακτητικών ανεμογεννητριών είτε καταπατητικών ξενοδοχείων και μπαρ πάνω στην άμμο ή και μέσα στο νερό, οι ιδιοκτήτες των οποίων έχουν γερό βύσμα (στην κυβέρνηση και την τοπική αυτοδιοίκηση) ή πολύ χρήμα. Μπορούν λοιπόν να δαπανήσουν κατιτίς, ενόψει και των βέβαιων κερδών τους, ώστε να βοηθήσουν τους πρόθυμους ορκοπάτες δημόσιους υπαλλήλους να αντιμετωπίσουν τα οικονομικά τους προβλήματα.
Στη Θεσσαλονίκη
Και στη Θεσσαλονίκη πρέπει να πάει η έκθεση των υποβρύχιων στερεών ρύπων. Και να εμπλουτιστεί με τα δεκαπέντε ηλεκτρικά πατίνια, τις αμέτρητες μπαταρίες και το μηχανάκι που ανέσυραν τριάντα εθελοντές δύτες από τα νερά του Θερμαϊκού, τον περασμένο Σεπτέμβριο. Και στο Πόρτο Κουφό της Χαλκιδικής να μεταφερθεί, όπου σε τετραήμερο παράκτιων και υποβρύχιων καθαρισμών, τον Ιούλιο, οι εθελοντές (πάντα οι εθελοντές, κάρφος στον οφθαλμό της κοιμωμένης ή έστω ληθαργούσας πολιτείας) απομάκρυναν δύο τόνους «πολιτισμού»: δίχτυα, απόχες, φελιζόλ, αφρολέξ, στόρια παραθύρων, λάστιχα, μπαλόνια, τσιγάρα, φυσίγγια. Και μια τορπίλη…
Κάθε τόπος και οι ρύποι του. Να πάει λοιπόν και στη Νάξο η έκθεση, όπου το 2021, μέσα σε λίγες ώρες, οι δύτες ανέσυραν από ένα μικρό μέρος του λιμανιού πάνω από 1.100 πλαστικά μπουκάλια και ποτήρια, 500 αλουμινένια κουτάκια, 150 γυάλινα μπουκάλια και μια ρόδα τρακτέρ. Α, και μια λεκάνη τουαλέτας. Εχουμε μια κάποια παράδοση με την απόρριψη του σκεύους αυτού. Να πετάγαμε μπιντέδες, θα ‘λεγε κανείς ότι διαβάσαμε αναδρομικά τον Μάριο Χάκκα και αποφασίσαμε να απορρίψουμε ένα από τα σύμβολα του μικροαστισμού. Πλην όχι.
Το 2015 και το 2016, στη Σαντορίνη, σε ένα από τα σημεία της Οίας όπου συνάζονται εκατοντάδες για να φωτογραφίσουν (δεν λέω «να απολαύσουν») το ηλιοβασίλεμα, στον σωρό των σκουπιδιών σε χώρο ακάλυπτο δέσποζε μια λεκάνη τουαλέτας. Αγνοώ αν και πότε την πήραν από κει. Στα τέλη του 20ού αιώνα, το 1998, σ’ ένα προσκύνημα στον Παρθενώνα, η εικόνα στα ριζά του Βράχου μ’ έκανε να νιώσω βαθιά ντροπή: εκατοντάδες πλαστικά και γυάλινα μπουκάλια, του νερού ή της μπίρας, κι ανάμεσά τους θρονιασμένο ένα πλαστικό γιογιό, από αυτά που εξυπηρετούν τις ανάγκες των νηπίων. «Δεν γίνεται να μην προσέξει τους υβριστικά εξόφθαλμους ρύπους ο τυχαίος επισκέπτης», έγραφα τότε εδώ. «Και δεν γίνεται να μην αισθανθεί βαρύτατα προσβεβλημένος».
Ναι. Ο,τι βυθίζεται σε θάλασσα, σε λίμνη ή σε ποτάμι, δεν εξαφανίζεται. Μαγαρίζει και σκοτώνει. Και καμιά φορά σχηματίζει τεράστια νησιά από πλαστικά. Οπως ένα ισομέγεθες με δύο Γαλλίες, που πλέει πολλά χρόνια τώρα στον Ειρηνικό, μεταξύ Χαβάης και Καλιφόρνιας, συνεχώς ογκούμενο. Αλλά για τον «Μεγάλο Σκουπιδοτενεκέ του Ειρηνικού», για τη φάουσα της ρύπανσης σε στεριά, θάλασσα και αέρα, για τον οικουμενικό πολιτισμό μας δηλαδή, την άλλη Κυριακή.
