Πριν από έντεκα χρόνια, στις 26 Μαΐου 2013, έγραφα σ’ αυτές εδώ τις σελίδες για τη Συρία πως οι περισσότεροι «συγκλίνουν στο ότι μάλλον αποκλείεται επικράτηση του καθεστώτος και επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση». Η εκτίμηση αυτή αποδείχθηκε μεν ορθή, αλλά με τεράστια χρονική καθυστέρηση. Για πολλά χρόνια είχε δημιουργηθεί η αίσθηση πως ο πόλεμος είχε ουσιαστικά λήξει υπέρ του καθεστώτος Ασαντ. Η ανθεκτικότητά του όμως αποδείχθηκε επιφανειακή και οφειλόταν σε έναν και μόνο παράγοντα: στην άμεση και τεράστια ενίσχυση που παρείχαν η Ρωσία και το Ιράν. Αντίστοιχα, η πτώση του εγγράφεται στις μεσοπρόθεσμες και απρόβλεπτες συνέπειες της επίθεσης της Χαμάς εναντίον του Ισραήλ, στις 7 Οκτωβρίου 2023.
Αναπόφευκτα, οι εκτιμήσεις για τις μελλοντικές εξελίξεις στη Συρία είναι εξίσου επισφαλείς όσο αυτές του παρελθόντος. Η βασική διχογνωμία είναι πλέον μεταξύ όσων πιστεύουν πως θα αναδυθεί μια ισλαμικού τύπου δικτατορία, όπως έγινε στο Ιράν το 1979, και όσων θεωρούν πως ξεκινά μια νέα φάση συγκρούσεων και κατακερματισμού της χώρας. Η Συρία είναι χώρα με μεγάλες εθνοτικές και θρησκευτικές διαιρέσεις, τοποθετημένη στην πιο δύσκολη ίσως περιοχή του κόσμου. Ελάχιστοι πιστεύουν πως η νέα τάξη πραγμάτων θα είναι δημοκρατική, όσο και αν οι πρώτες κινήσεις των νικητών είναι προσεκτικές. Και αυτό γιατί ούτε η πολιτική παράδοση της περιοχής (όχι των μουσουλμανικών χωρών γενικά), ούτε οι γεωπολιτικές συνθήκες ευνοούν μια τέτοια εξέλιξη. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν μπορούμε να επιχαίρουμε για την πτώση ενός από τα αυταρχικότερα καθεστώτα της Μέσης Ανατολής. Οπως μου έλεγε Σύρια φοιτήτριά μου, «όσο και αν μας ανησυχεί το μέλλον, δεν παύουμε να αισθανόμαστε τεράστια χαρά που ένα απαίσιο καθεστώς που βάραινε τόσο πολύ πάνω στις ζωές μας τελικά έπεσε». Είναι, θεωρώ, ανάρμοστος κυνισμός να υποτιμούμε τα αισθήματα των ανθρώπων που υπέφεραν ζώντας σε μια δικτατορία με το πρόσχημα πως το μέλλον παραμένει αβέβαιο. Καθώς οι οποιεσδήποτε προβλέψεις κινδυνεύουν να εκφυλιστούν σε κοινοτοπίες, θα ήθελα να κάνω δύο παρατηρήσεις.
Από τη μία, αυτό που υπονομεύει τη δυνατότητά μας να προβλέψουμε την εξέλιξη των πραγμάτων είναι η χαοτική δυναμική τους. Είναι πολύ πιθανό να αναδύονται αυτή τη στιγμή στη Συρία νέα πολιτικά υποκείμενα που δεν υποψιαζόμαστε καν και που ενδεχομένως θα κυριαρχήσουν στο μέλλον – όπως ακριβώς ο ηγέτης των Ισλαμιστών ανταρτών Αμπού Μοχάμεντ αλ Γκολάνι αποτελεί ένα μη προβλέψιμο δημιούργημα δύο προηγούμενων κρίσεων: ριζοσπαστικοποιήθηκε το 2000 με τη δεύτερη ιντιφάντα των Παλαιστινίων και πήγε να πολεμήσει τους Αμερικανούς στο Ιράκ το 2003. Εκεί πιάστηκε αιχμάλωτος και πέρασε πέντε χρόνια στις αμερικανικές φυλακές όπου έστησε το δίκτυο που του επέτρεψε να πολεμήσει και τελικά να επικρατήσει στη Συρία. Οταν όμως οι πολιτικές εξελίξεις γεννούν νέα υποκείμενα με τέτοια ταχύτητα, πώς είναι δυνατό να αντιληφθούμε πώς θα είναι τα πράγματα σε βάθος μερικών μόνο χρόνων;
Η βασική διχογνωμία είναι πλέον μεταξύ όσων πιστεύουν πως θα αναδυθεί μια ισλαμικού τύπου δικτατορία και όσων θεωρούν πως ξεκινά μια νέα φάση συγκρούσεων και κατακερματισμού της χώρας.
Από την άλλη, η αναδρομή στο παλαιότερό μου κείμενο για τη Συρία μού θύμισε την τεράστια απόσταση που χωρίζει την Ελλάδα του 2024 από αυτήν του 2013. Εγραφα τότε πως «το τεράστιο ανθρώπινο και υλικό κόστος του πολέμου υπογραμμίζει για μια ακόμη φορά την απίστευτη επιπολαιότητα εκείνων που με περισσή ευκολία και άνεση προβλέπουν εδώ και τρία χρόνια εμφύλιες συρράξεις στην Ελλάδα ή και καλλιεργούν μια τέτοια προοπτική» και πρόσθετα πως η Συρία «μας υπενθυμίζει το πραγματικό νόημα της βίας. Η απόσταση ανάμεσα στη λεκτική βία που περισσεύει στη χώρα μας και την πραγματική και απτή βία που κυριαρχεί στη Συρία είναι τεράστια, αντίστοιχη με την απόσταση ανάμεσα σε μια οικονομική κρίση και έναν πόλεμο». Εχει, πιστεύω, σημασία να θυμόμαστε πού και πού το πόσο χαμηλά είχαμε πέσει.
*O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
