Διαφαίνεται πως για τον ΣΥΡΙΖΑ οι ευρωεκλογές του 2024 ήταν οι πρώτες, αλλά και οι τελευταίες στις οποίες έλαβε μέρος με αρχηγό τον Στέφανο Κασσελάκη. Ο αποκλεισμός του από την κούρσα για την ηγεσία σηματοδοτεί μια νέα εποχή στο κόμμα, το οποίο φαίνεται να έχει βυθιστεί, για την ώρα, σε μια μακρά περίοδο κρίσης. Αναπόφευκτα, τα ποσοστά του στις δημοσκοπήσεις εμφανίζονται ιδιαίτερα χαμηλά και δείχνουν ότι έχει χάσει για τα καλά, αυτή τη στιγμή, τη μάχη για τη δεύτερη θέση. Προκύπτει, επομένως, εδώ ένα ερώτημα: ποιες πολιτικές δυνάμεις θα απορροφήσουν τους χαμένους ψηφοφόρους του ΣΥΡΙΖΑ;
Το ερώτημα είναι ιδιαίτερα δύσκολο, γιατί, αν και βραχεία, η περίοδος Κασσελάκη ήταν ιδιαίτερα επιδραστική στην εκλογική φυσιογνωμία του ΣΥΡΙΖΑ. Από τη μία, έδιωξε αρκετούς από τους πιο παραδοσιακούς αριστερούς ψηφοφόρους, από την άλλη έφερε νέους, κυρίως ανάμεσα στις χαμηλότερες ηλικιακές ομάδες, 17-24, όπου ο ΣΥΡΙΖΑ φάνηκε να ξαναπαίρνει κεφάλι μετά την παρένθεση των εκλογών του 2023. Αυτό σημαίνει ότι, στην πραγματικότητα, η εκλογική διαρροή που προβλέπεται αυτή τη στιγμή σε σχέση με τις εθνικές εκλογές του 2023 συμπεριλαμβάνει δύο διαφορετικές κατηγορίες: ψηφοφόρους που ήρθαν στον ΣΥΡΙΖΑ λόγω Κασσελάκη και ψηφοφόρους που έφυγαν από τον ΣΥΡΙΖΑ λόγω Κασσελάκη. Θα ήταν κάπως ειρωνικό αν αυτές οι δύο ομάδες βρίσκονταν ξανά μαζί στη μετά Κασσελάκη εποχή. Είναι εφικτό ένα τέτοιο ενδεχόμενο;
Υπό μία έννοια, είναι. Αυτό που συνδέει αυτές τις δύο κατηγορίες είναι η κριτική στάση απέναντι στο «σύστημα», ακαθόριστα οριζόμενο, και, κατ’ επέκταση, στους πολιτικούς σχηματισμούς που το συνθέτουν. Υπ’ αυτήν την έννοια, δεν είναι απίθανο να ακολουθήσουν στο εξής κοινές πορείες προς αντισυστημικά κόμματα. Και εδώ, φυσικά, το μεγάλο ερώτημα είναι: θα είναι αυτά τα κόμματα της Αριστεράς ή της Δεξιάς; Και αν για όσους έφυγαν λόγω της αποστροφής τους προς το «απολίτικο», ή φιλικό προς την αγορά στυλ πολιτικής του Κασσελάκη η απάντηση είναι μάλλον εύκολη –υπάρχουν αρκετά πλέον κόμματα αριστερότερα του ΣΥΡΙΖΑ για να δοκιμάσουν–, για όσους τους είλκυσε αυτό το στυλ και αυτή η πολιτική στάση, αριστερότερα του ΣΥΡΙΖΑ ίσως να είναι μόνον ο τοίχος. Οπότε τι απομένει; Συστημική Κεντροαριστερά, δηλαδή κατά βάση το ΠΑΣΟΚ του Ανδρουλάκη, ή ένα από τα αντισυστημικά κόμματα της άλλης πλευράς; Εδώ η απάντηση είναι πιο δύσκολη.
Ψηφοφόροι που ήρθαν στον ΣΥΡΙΖΑ λόγω Κασσελάκη και ψηφοφόροι που έφυγαν από τον ΣΥΡΙΖΑ λόγω Κασσελάκη. Θα ήταν κάπως ειρωνικό αν αυτές οι δύο ομάδες βρίσκονταν ξανά μαζί στη μετά Κασσελάκη εποχή.
Η έμφαση στα ιδεολογικά χαρακτηριστικά της άκρας Δεξιάς μάς κάνει συχνά να υποτιμούμε μια άλλη σημαντική διάστασή της: η άκρα Δεξιά ήρθε στην πολιτική ζωή της μεταπολεμικής Ευρώπης ως απάντηση στη «σιωπηλή» επανάσταση του μεταϋλισμού που διέβλεπαν οι πολιτικοί επιστήμονες της δεκαετίας του 1970. Ας μην ξεχνάμε πως οι δεκαετίες του 1960 και του 1970 είναι και αυτές που, για πρώτη φορά, έβγαλαν τη μεσαία τάξη στους δρόμους. Και το διακύβευμα δεν ήταν καλύτεροι μισθοί, αλλά ελευθερία στην έκφραση και συμμετοχή στις αποφάσεις διακυβέρνησης. Αυτό που κάπως διέφυγε την προσοχή είναι πως η νέα αυτή διάσταση δεν έμεινε νέα, αλλά εγκολπώθηκε εντός της κλασικής διάστασης Αριστεράς-Δεξιάς. Με άλλα λόγια, οι μεταϋλιστικές αξίες βρήκαν μεγαλύτερη απήχηση στην Αριστερά παρά στη Δεξιά. Oσο, λοιπόν, αυτή η γενιά άρχιζε να έχει πρόσβαση στα κέντρα λήψης αποφάσεων, τόσο η Αριστερά έχανε το μονοπώλιο που είχε στην αγορά της αντισυστημικής ψήφου. Οσο οι Πράσινοι και άλλοι ευρωπαϊστές αριστεροί περνούσαν από τα συρματοπλέγματα στα κοινοβουλευτικά έδρανα, τόσο η «αντισυστημική» αγορά έμενε χωρίς πολιτική αντιπροσώπευση.
Αυτή, λοιπόν, η «σιωπηλή αντεπανάσταση» πήρε πολιτική σάρκα μέσα από τα λαϊκιστικά δεξιά κόμματα, που σταδιακά έγιναν οι κύριοι εκφραστές της αντισυστημικής ψήφου. Ως τέτοια, έχει δείξει πολλές φορές –με τελευταίο παράδειγμα τις κοινοβουλευτικές γαλλικές εκλογές– πως μπορεί να συλλέγει ψήφους από μια ευρεία αντισυστημική γκάμα, που συχνά είναι ιδεολογικά ετερόκλητη.
Υπάρχει, βέβαια, και ο αντίλογος. Αν οι πολιτικές προτιμήσεις είναι ευμετάβλητες και, ώς ένα βαθμό, εξαρτώμενες από τις κοινωνικοοικονομικές συγκυρίες, οι βασικές πολιτικές μας αξίες είναι εμφανώς πιο στέρεες. Μέσα από την πολιτική και προσωπική του δράση, ο Στέφανος Κασσελάκης πάτησε πολύ στις αξίες, στις ακριβώς αυτές μεταϋλιστικές αξίες που συζητήσαμε παραπάνω. Αν η ανοχή απέναντι στις πολιτικές της αγοράς μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να βρει συμμάχους στην Αριστερά, η ενσάρκωση αυτών των μεταϋλιστικών αξιών δείχνει πολύ πιο δύσκολη υπόθεση για την άκρα Δεξιά. Αν είναι αυτές οι αξίες που έφεραν τους «Κασσελίστας» στον ΣΥΡΙΖΑ και όχι απλώς το αντισυστημικό προφίλ του έκπτωτου αρχηγού, τότε το πέρασμα από τον ΣΥΡΙΖΑ στην άκρα Δεξιά φαίνεται μάλλον απίθανο.
*O κ. Ηλίας Ντίνας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και κάτοχος της ελβετικής έδρας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.
