Μεγαλωμένος στην Κρήτη, ο καθηγητής της Ιστορίας των Πολιτικών Ιδεών στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου Γεώργιος Βαρουξάκης θυμάται την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974. Ηταν επτά ετών. Θυμάται επίσης τη ρήση του Κωνσταντίνου Καραμανλή «ανήκομεν εις την Δύσιν», αλλά και την τότε αντιπολίτευση να καταδικάζει τη Δύση για την κυπριακή τραγωδία.
πολιτισμός δεν έχει ούτε υιοθετήσει ούτε καν φανταστεί», υπογραμμίζει ο Γεώργιος Βαρουξάκης, συγγραφέας του βιβλίου «The West: The History of an Idea».
«Από τότε άρχισα να σκέφτομαι και να αναρωτιέμαι για τη Δύση και τι σημαίνει», μας λέει. Τα ερωτήματά του δεν έπαψαν να τον απασχολούν και στο τελευταίο του βιβλίο, «The West: The History of an idea» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Princeton University Press, εξετάζει τις απαρχές της ιδέας της Δύσης, τις πολλές αναγνώσεις της και το σύνηθες «αυτομαστίγωμά» της, που πρέπει, όπως επισημαίνει, να έχει ένα όριο.
– Ποιο ήταν το πρόβλημα με την ιδέα της Δύσης και αποφασίσατε να γράψετε ένα βιβλίο για την ιστορία της;
– Υπάρχει ένας τρομερός αναχρονισμός όταν μιλάμε για τη Δύση και οι περισσότεροι μιλούν σαν να είναι μια πανάρχαια έννοια. Από την άλλη μεριά υπάρχει στους ιστορικούς ένα consensus ότι η ιδέα της Δύσης, ως αυτοπροσδιορισμού, ξεκινάει τη δεκαετία του 1880-90 με σκοπό να δικαιολογήσει τη βρετανική αποικιοκρατία. Αυτό μου φαινόταν πάντα περίεργο καθώς, λόγω των μελετών μου πάνω στον φιλόσοφο Τζον Στιούαρτ Μιλ, είχα δει ότι ο σύγχρονός του, ο Γάλλος ιδρυτής του θετικισμού, Ογκίστ Κοντ έγραφε ασταμάτητα από το 1840 για τη Δύση και τη «Δυτική Κοινοπολιτεία» (République Occidentale). Σήμερα είναι ξεχασμένος, αλλά τότε ήταν μεγάλη μορφή, του διαμετρήματος του Χέγκελ.
– Ποιους μύθους ανατρέπετε στο βιβλίο σας;
– Αρχικά ότι η Δύση αντί να εφευρεθεί για τις ανάγκες του ιμπεριαλισμού, προτάθηκε σαν όρος από κάποιον με πρόγραμμα φανατικά αντιιμπεριαλιστικό. Ο Κοντ επέμενε ότι πρέπει να καταργήσουμε τις αποικίες αμέσως, όπως και τον πόλεμο. Ηταν ένα σχέδιο φιλειρηνικό αλλά ουτοπικό. Δεύτερος μύθος είναι ότι η ιδέα της Δύσης ήταν εξ ορισμού δημοκρατική και ότι υποστήριζε τον ατομικισμό και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο Κοντ δεν ήταν δημοκράτης. Θεωρούσε ότι χρειαζόμαστε ιεραρχίες. Τρίτος μύθος, πολύ σημαντικός, ότι η Δύση δεν ξεκίνησε από τους Αγγλοσάξονες σαν μια επέκταση της λεγόμενης «anglosphere». Το αντίθετο, ξεκίνησε σαν μια γαλλογερμανική ιδέα. Αλλος μύθος, ότι δεν εφευρέθηκε η ιδέα της Δύσης ενάντια στο Ισλάμ ή στην Αφρική ή στην Ανατολή, αλλά αντιθέτως σε αντιδιαστολή με άλλους Ευρωπαίους και χριστιανούς: τους Ρώσους.
– Η Ελλάδα πώς επηρεάζεται τότε από αυτές τις αλλαγές;
– Παρόλο που δεν είμαστε μέρος της λεγόμενης Ευρώπης του Καρλομάγνου αλλά έχουμε μεγαλύτερη σχέση με το Βυζάντιο, την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όταν ξεκινάει η Ελληνική Επανάσταση το 1821 αλλάζουν τα πράγματα. Πολλοί στη Γαλλία διατυπώνουν την ανησυχία ότι στη θέση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα έρθει η Ρωσία. Ενας από αυτούς, ο Αββάς ντε Πρατ, κληρικός και διπλωμάτης, έβλεπε τη Ρωσία σαν κάτι άκρως επικίνδυνο και αρχίζει και γράφει ότι οι Ελληνες έχουν πολιτισμικούς και θρησκευτικούς λόγους να αντισταθούν απέναντι στην Ανατολή μέσα σε μια δυτική συμμαχία. Φυσικά έχει προηγηθεί και ο ελληνικός διαφωτισμός, πολλοί Ελληνες είχαν σπουδάσει στη δυτική και κεντρική Ευρώπη και πολλοί φιλέλληνες υποστηρίζουν ότι πρέπει να βοηθηθεί ένας λαός που αν και ορθόδοξος, όπως οι Ρώσοι, είναι πιο κοντά μας.
– Ο δυτικός πολιτισμός είναι τελικά κάτι ενιαίο;
– Ναι, αλλά εξαρτάται τι εννοούμε. Ο πολιτισμός είναι κάτι που πάντα εξελίσσεται. Αν δούμε ιστορικά τον δυτικό πολιτισμό και θυμηθούμε ότι εδώ γεννήθηκε ο Χίτλερ και το Ολοκαύτωμα, εδώ έκαιγαν οι καθολικοί όσους διαφωνούσαν και οι ομοφυλόφιλοι κινδύνευαν με φυλάκιση στη Μεγάλη Βρετανία τη δεκαετία του ’50, θα δούμε ότι αυτά που τώρα ταυτίζουμε με τον δυτικό πολιτισμό και τις ελευθερίες μας και τα συστήματά μας είναι πολύ πρόσφατα. Εγώ πιστεύω πως όλα αυτά που τώρα συνδυάζονται με τη Δύση είναι αποτέλεσμα της προϊστορίας της. Προηγήθηκε ο Διαφωτισμός, υπήρχε η Αναγέννηση, δεν είναι τυχαίο δηλαδή που σε ένα μέρος του πλανήτη, σε μια κοινωνία λαών, κάποια πράγματα κατέληξαν έτσι που κατέληξαν. Οπότε υπό αυτήν την έννοια υπάρχει ένας δυτικός πολιτισμός, αλλά εξελίσσεται, αλλάζει. Αυτός ο πολιτισμός εμπνεύστηκε βαθύτατα, από την Αναγέννηση και μετά ιδίως, από την αρχαία Ελλάδα.
– Πότε όμως συνδέεται η Δύση με τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα;
– Η εύκολη απάντηση είναι με τον Ψυχρό Πόλεμο, αλλά στην πραγματικότητα συμβαίνει και νωρίτερα. Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την Οκτωβριανή Επανάσταση που έφερε στην εξουσία τους μπολσεβίκους, πολλοί συγγραφείς, φιλόσοφοι και δημοσιογράφοι, όπως ο Γουόλτερ Λίπμαν, αρχίζουν να χρησιμοποιούν τον όρο φιλελεύθερη δημοκρατία. Νωρίτερα, ο Λίπμαν υποστήριζε ότι η Αμερική πρέπει να μπει στον πόλεμο για να υποστηρίξει τις δυτικές δημοκρατίες και τον κοινό πολιτισμό που απειλείται. Με τον Ψυχρό Πόλεμο, επανέρχεται η ιδέα της φιλελεύθερης δημοκρατίας και την υποστηρίζουν και οι κυβερνήσεις των χωρών, διότι τους ξεχωρίζει από τη Σοβιετική Ενωση.
Μετά το 1821 – Παρόλο που δεν είμαστε μέρος της λεγόμενης Ευρώπης του Καρλομάγνου, όταν ξεκινάει η Ελληνική Επανάσταση το 1821 αλλάζουν τα πράγματα. Φυσικά, έχει προηγηθεί και ο ελληνικός διαφωτισμός.
– Πού μπορεί να οδηγήσει η μεγάλη αυτοκριτική στην οποία επιδίδεται συνήθως η Δύση;
– Στο να χάσει όχι μόνο την αυτοπεποίθηση, αλλά και την ιεράρχηση των πραγμάτων που μετράνε. Πρέπει να κάνουμε αυτοκριτική, αλλά και να θυμόμαστε ότι είμαστε ο μόνος πολιτισμός που κάνει αυτοκριτική. Η ιδέα της Δύσης έχει γεννήσει πάρα πολλές προσδοκίες που κανένας άλλος πολιτισμός δεν έχει ούτε υιοθετήσει ούτε καν φανταστεί, έχει θέσει ψηλά τον πήχυ για το πώς πρέπει να φέρεται ένας πολιτισμός. Και φυσικά, οι κυβερνήσεις των χωρών που λέμε Δύση κατά καιρούς δεν συμπεριφέρονται όπως θα θέλαμε και δεν εκπληρώνουν όλες τις προσδοκίες. Σημαίνει αυτό ότι πρέπει να αφήσουμε το πράγμα να καταρρεύσει και να γίνουμε μια αποικία της Κίνας, της Ρωσίας ή της Σαουδικής Αραβίας; Βεβαίως να κάνουμε αυτοκριτική. Αυτή είναι η δύναμή μας. Αλλά όχι στον βαθμό που αυτοκαταργούμεθα ή που γινόμαστε ηττοπαθείς.
– Oταν ακούμε σήμερα Δύση σκεφτόμαστε κυρίως την Αμερική. Τι σημαίνει για τη Δύση ένας ηγέτης σαν τον Ντόναλντ Τραμπ;
– Ο Τραμπ έχει αποκληθεί, κατά την πρώτη του θητεία, ο πιο αντιδυτικός πρόεδρος των ΗΠΑ επειδή απειλούσε να φύγει από το ΝΑΤΟ και επέμενε στο «America first». Η στάση του σχετικά με την Ουκρανία απειλεί να διασπάσει μια σχετική ομοφωνία που ένωνε τη Δύση τα τελευταία τρία χρόνια. Η ιστορία που αναλύει το βιβλίο μου είναι γεμάτη με προγνώσεις για το τέλος της Δύσης οι οποίες διαψεύστηκαν. Η ιδέα της Δύσης και του δυτικού πολιτισμού έχει κάτι το ελκυστικό που κάνει πάρα πολλούς να επικαλούνται την έννοια για να κάνουν τα επιχειρήματά τους πιο πειστικά. Το έκανε και ο Τραμπ στον πολυσυζητημένο λόγο του στη Βαρσοβία το καλοκαίρι του 2017 και ξανά πολύ πρόσφατα, όταν αποκάλεσε τη συμφωνία των ηγετών του ΝΑΤΟ για αύξηση των αμυντικών δαπανών «νίκη του δυτικού πολιτισμού». Οι ταλαντεύσεις του Τραμπ είναι απρόβλεπτες, αλλά η εικόνα στον Λευκό Οίκο τη Δευτέρα 18 Αυγούστου με τον Ζελένσκι και επτά άλλους Ευρωπαίους ηγέτες εξέπεμπε την ελπίδα πως η Δύση μπορεί να παραμείνει ενωμένη.
– Στο βιβλίο σας σημειώνετε τη λάθος πρόβλεψη του Χάντινγκτον, ότι η Ρωσία δεν θα πολεμούσε ποτέ με την Ουκρανία λόγω κοινής πολιτισμικής κληρονομιάς και θρησκείας. Ο πόλεμος, που συνεχίζεται εδώ και τρία χρόνια, τι μας δείχνει;
– Μας δείχνει πόσο λάθος ήταν η υπερβολική επιμονή του Χάντινγκτον στη θρησκεία ως το πιο σημαντικό κριτήριο πολιτισμικής ταύτισης. Οι λαοί, πότε με αποφάσεις ηγεσιών, πότε με αποφάσεις πλειοψηφιών πεπεισμένων από ηγεσίες, παίρνουν την τύχη και το μέλλον τους στα χέρια τους και αλλάζουν προσανατολισμό και υπερεθνικές ομάδες στις οποίες αποφασίζουν να ανήκουν. Οι Ουκρανοί, λαός με απόλυτη πλειοψηφία ορθοδόξων, διαλέγουν Δύση. Τι ίδιο κάναμε και εμείς στην Ελλάδα, εδώ και δύο αιώνες, με σκαμπανεβάσματα και αμφιταλαντεύσεις, αλλά ελπίζω χωρίς επιστροφή σε πικρόχολους, κομπλεξικούς και αδιέξοδους αντιδυτικισμούς.
– Ποια πρέπει να είναι η στάση της Δύσης και της Ε.Ε. απέναντι στη Ρωσία;
– Συνέχιση και αύξηση της βοήθειας προς την Ουκρανία για όσο οι Ουκρανοί είναι διατεθειμένοι να συνεχίζουν να μάχονται για την πατρίδα τους. Εάν η εισβολή του Πούτιν επιτύχει και επιβραβευτεί, οι κίνδυνοι για όλους μας είναι τεράστιοι (και αυτό εμάς, που γειτνιάζουμε με τον κύριο Ερντογάν, μας αφορά πολύ πιο άμεσα από άλλους).
Η Δύση ενωμένη – Οι ταλαντεύσεις του Τραμπ είναι απρόβλεπτες, αλλά η εικόνα στον Λευκό Οίκο τη Δευτέρα 18 Αυγούστου με τον Ζελένσκι και επτά άλλους Ευρωπαίους ηγέτες εξέπεμπε την ελπίδα πως η Δύση μπορεί να παραμείνει ενωμένη.
– Το Ισραήλ θεωρείται προπύργιο του δυτικού πολιτισμού στη Μέση Ανατολή, αλλά η συνέχιση του πολέμου στην Παλαιστίνη κάνει πολλούς αναλυτές να μιλούν για γενοκτονία. Ποια πρέπει να είναι η στάση των χωρών της Δύσης απέναντι στο Ισραήλ;
– Πρέπει να μπορούμε να διακρίνουμε ανάμεσα στο δικαίωμα του Ισραήλ (των προ του 1967 συνὀρων) να υπάρχει (που πρέπει όλοι να σεβαστούν και εγγυηθούν) και στις εκάστοτε πολιτικές του Ισραήλ. Καμιά χώρα δεν πρέπει να έχει λευκή επιταγή να κάνει ό,τι αποφασίζει. Η Δύση οφείλει να θέτει όρια πέρα από τα οποία δεν μπορεί να υποστηρίζει τις πολιτικές που εφαρμόζει μια χώρα επικαλούμενη το δικαίωμα της αυτοάμυνας.
– Ενα από τα μεγάλα θέματα της Ευρώπης και της Δύσης γενικότερα είναι το μεταναστευτικό. Μπορεί να πετύχει το στοίχημα της πολιτισμικής ενσωμάτωσης των μεταναστών;
– Αυτή είναι ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση ακόμη και από τον Τραμπ, που και αυτός είναι αποτέλεσμα αυτού του φόβου. Εκεί, δυστυχώς, δεν μπορώ να προβλέψω. Κι εγώ είμαι μετανάστης. Η μετανάστευση δεν μπορεί να κοπεί τελείως, αλλά χρειάζεται επιμονή για να ενσωματωθεί πολιτισμικά ο νεοαφιχθείς, όχι υπό την έννοια να μην τρώει το φαγητό που του αρέσει ή να μην πιστεύει στη θρησκεία του, αλλά υπό την έννοια ότι πρέπει να συμμετέχει στην κοινή σφαίρα, να σέβεται κάποιους κανόνες που είναι κοινοί. Είμαι υπερφιλελεύθερος γενικά, αλλά κοινοτιστής σε αυτό το θέμα. Πρέπει να υπάρχει μια κοινή κουλτούρα. Το μεγάλο πρόβλημά μας είναι ότι δεν μιλάμε ανοικτά, διότι αμέσως βάζουμε ταμπέλες σε όποιον εκφράζει ανησυχίες και επιφυλάξεις.
