Στον 20ό αιώνα επινοήσαμε τους εφήβους, την κρίση μέσης ηλικίας και τους συνταξιούχους. Στον 21ο αιώνα θα πρέπει να σκεφτούμε νέα στάδια ζωής για να υποστηρίξουμε την κοινωνία των 100 χρόνων. Μιλώντας στην «Κ», ο ανώτερος διευθυντής Οικονομικών στο Ellison Institute of Technology, συγγραφέας του βιβλίου «Τhe longevity Imperative», Αντριου Σκοτ, περιγράφει τη νέα πραγματικότητα που διαμορφώνεται από την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, η οποία ήρθε για να μείνει. Το θέμα πλέον δεν είναι πότε θα γερνάμε, αλλά πώς θα γερνάμε, ώστε να είμαστε υγιείς αλλά και παραγωγικοί για τις οικονομίες μας. Ο Βρετανός οικονομολόγος συμμετείχε την εβδομάδα που πέρασε στο διεθνές συνέδριο Economics of Longevity and Ageing, το οποίο διεξήχθη στην Αθήνα.
– Γιατί ζούμε περισσότερο;
– Τα τελευταία 100 χρόνια το προσδόκιμο ζωής στην Ελλάδα έχει αυξηθεί από 48 σε σχεδόν 82 έτη – αυτή είναι μια αύξηση πάνω από τρία έτη ανά δεκαετία. Αρχικά μειώθηκε η βρεφική θνησιμότητα, στη συνέχεια η θνησιμότητα μέσης ηλικίας και πλέον η θνησιμότητα ύστερης ηλικίας. Συνέβαλαν σε αυτό οι βελτιώσεις στη μητρική διατροφή, στην υγιεινή και φυσικά στην ιατρική. Τα πιο υγιή παιδιά είναι και πιο υγιείς ενήλικες. Καταγράφονται σήμερα λιγότεροι θάνατοι από καρδιαγγειακές παθήσεις, από κάπνισμα και από αλκοόλ. Ακόμη και από ατυχήματα. Εχουμε πια ένα ευρύ φάσμα πολιτικών δημόσιας υγείας, αυξανόμενους οικονομικούς πόρους, αλλαγές συμπεριφοράς και καλύτερη ιατρική τεχνολογία.
– Μέχρι πού μπορούμε να φτάσουμε;
– Η ηλικία των 82 που ανέφερα προηγουμένως είναι το πιθανότερο ότι υποτιμά το προσδόκιμο ζωής για ένα νεογέννητο στην Ελλάδα. Η εκτίμηση υποθέτει ότι δεν θα υπάρξουν άλλες βελτιώσεις σε όρους θνησιμότητας στο μέλλον, κάτι που είναι απίθανο. Πάντως, η αύξηση του προσδόκιμου ζωής συνολικά επιβραδύνεται –ίσως κατά ένα έτος ανά δεκαετία–, υπό την έννοια ότι η πιθανότητα ένα νεογέννητο να ζήσει μέχρι τα 60 είναι πλέον τόσο υψηλή, ώστε οι όποιες αυξήσεις του προσδόκιμου ζωής να προέρχονται από τις μειώσεις της θνησιμότητας στις υψηλές ηλικίες. Σε κάθε περίπτωση, ένα παιδί που γεννιέται σήμερα εξακολουθεί να έχει πολύ υψηλές πιθανότητες να ζήσει μέχρι τα 90 και όλο και υψηλότερες πιθανότητες να ζήσει μέχρι τα 100.
Καθώς ζούμε περισσότερο και οι ασθένειες που σχετίζονται με τη γήρανση γίνονται πιο σημαντικές, βλέπουμε περισσότερη επιστημονική έρευνα σχετικά με τη βιολογία της γήρανσης. Το γηραιότερο άτομο που έχει καταγραφεί επισήμως έζησε μέχρι τα 122. Ορισμένοι πιστεύουν ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα ριζικής αλλαγής και τα εγγόνια μας θα μπορούν να ζουν πολύ περισσότερο από αυτό. Ομως, η έρευνα είναι ακόμη σε πολύ πρώιμο στάδιο και υπάρχουν πολλά που δεν γνωρίζουμε, με την ανάπτυξη των φαρμάκων να απαιτεί πολύ χρόνο. Αναμένω λοιπόν ότι το προσδόκιμο ζωής θα συνεχίσει να αυξάνεται, αν και με βραδύτερο ρυθμό.
– Πού ζουν οι άνθρωποι περισσότερο;
– Το Χονγκ Κονγκ έχει το υψηλότερο προσδόκιμο ζωής – σχεδόν 86 έτη. Η Ελλάδα είναι στην 32η υψηλότερη θέση στον κόσμο – πολύ καλύτερα από τις ΗΠΑ, στις οποίες το προσδόκιμο είναι λίγο κάτω από τα 80 έτη.
– Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής συνδυάζεται με τη μείωση των γεννήσεων, εξ ου και ο όρος «γερασμένος πληθυσμός». Πώς μπορούμε να αυξήσουμε τις γεννήσεις, αν αυτό είναι το ζητούμενο;
– Το γεγονός ότι μιλάμε αρνητικά για μια γηράσκουσα κοινωνία είναι αξιοσημείωτο και κάπως περίεργο. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του 20ού αιώνα. Σημαίνει λιγότερα παιδιά για να θρηνήσουμε, λιγότερους γονείς που χάθηκαν στη μέση ηλικία και περισσότερους παππούδες και γιαγιάδες που συναντούν τα εγγόνια τους. Αυτό που έχουμε είναι μια αλλαγή στην ηλικιακή δομή του πληθυσμού. Τονίζω τη σημασία μιας κοινωνίας μακροζωίας και την ανάγκη να επικεντρωθούμε πλέον στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο γερνάμε.
Οι κυβερνήσεις δεν συμπαθούν τις γηράσκουσες κοινωνίες, καθώς καθιστούν τις ρυθμίσεις κοινωνικής ασφάλισης μη βιώσιμες. Γι’ αυτό θέλουν να κάνουν τους ανθρώπους να εργάζονται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και να κάνουν περισσότερα παιδιά. Αυτός είναι ο λάθος τρόπος. Δεν πρέπει να κάνουμε τους ανθρώπους να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά τους για να διατηρήσουν τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης. Τα τελευταία πρέπει να προσαρμοστούν στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι θέλουν να ζήσουν τη μακρότερη ζωή τους.
Θα πρέπει λοιπόν να σκεφτούμε τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι θέλουν να έχουν λιγότερα παιδιά. Πολλές κυβερνήσεις παρέχουν οικονομικά κίνητρα για να υποστηρίξουν τους γονείς που γεννούν περισσότερα παιδιά, αλλά αυτά τείνουν να έχουν μικρές επιπτώσεις με αργά αποτελέσματα. Θα πρέπει να σκεφτούμε πώς να διευκολύνουμε την απόκτηση παιδιών σε σχέση με την πιο ευέλικτη εργασία και την καριέρα. Ζούμε περισσότερο και έτσι έχουμε περισσότερο χρόνο, τον οποίο θα πρέπει να μπορούμε να αξιοποιήσουμε, όχι μόνο στο τέλος της ζωής μας, αλλά καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδρομής μας.
Το να δώσεις στους ανθρώπους μεγαλύτερη ευελιξία να εισέρχονται και να εξέρχονται από το εργατικό δυναμικό, να μετακινούνται από την πλήρη απασχόληση στη μερική και αντίστροφα, θα ήταν το πιο χρήσιμο για την αύξηση του ποσοστού γονιμότητας. Σε κάθε περίπτωση, οι δυτικές χώρες πρέπει να συνηθίσουν στην πραγματικότητα των μικρότερων πληθυσμών. Μακροπρόθεσμα αυτό μπορεί να σημαίνει ακόμη και ότι η ανθρωπότητα θα εξαφανιστεί. Βραχυπρόθεσμα όμως μπορεί να μην είναι κακό πράγμα. Σήμερα κάνουμε λιγότερα παιδιά, αλλά επενδύουμε περισσότερο σε αυτά.
Ευελιξία στην εργασία – Το να δώσεις στους ανθρώπους μεγαλύτερη ευελιξία να εισέρχονται και να εξέρχονται από το εργατικό δυναμικό, θα ήταν το πιο χρήσιμο για την αύξηση του ποσοστού γονιμότητας, λέει ο Αντριου Σκοτ.
– Μπορούν οι ηλικιωμένοι να αποτελέσουν κινητήρια δύναμη των μελλοντικών ρυθμών ανάπτυξης;
– Hδη συμβαίνει. Στην Ε.Ε. το 100% της αύξησης της απασχόλησης αφορά εργαζομένους ηλικίας άνω των 50 ετών. Αυτό σημαίνει ουσιαστικά ότι η αύξηση του ευρωπαϊκού ΑΕΠ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους μεγαλύτερους σε ηλικία εργαζομένους.
Αν απομακρυνθούμε από το αφήγημα της γήρανσης της κοινωνίας και στραφούμε σε μια προοπτική της κοινωνίας της μακροζωίας, θα πρέπει να επενδύσουμε περισσότερο στο ανθρώπινο κεφάλαιο των μεγαλυτέρων ηλικιών. Προηγουμένως είχαμε ελάχιστες πιθανότητες να ζήσουμε μέχρι τα 80 και 90 μας, επομένως δεν άξιζε τον κόπο. Τώρα αξίζει τον κόπο.
Οι κυβερνήσεις δίνουν μεγάλη έμφαση στην αύξηση της ηλικίας συνταξιοδότησης, αλλά νομίζω ότι αυτό είναι άστοχο. Χρειάζεται αντιθέτως να βρούμε τρόπους ώστε να διατηρήσουμε τους ανθρώπους στην εργασία πριν και μέχρι την ηλικία συνταξιοδότησης. Πρέπει να επενδύσουμε στην υγεία και στις δεξιότητες των μεγαλύτερων ηλικιών, να υποστηρίξουμε φιλικές προς τη μεγάλη ηλικία θέσεις εργασίας και να αντιμετωπίσουμε τον ηλικιακό ρατσισμό στον χώρο εργασίας. Μπορούμε έτσι, στην πραγματικότητα, να χρηματοδοτήσουμε τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Δεν είναι το θέμα να εργαζόμαστε μέχρι τα 80 μας. Αν κάποιος θέλει να το κάνει, κανένα πρόβλημα. Το ζήτημα είναι να διατηρήσουμε τους ανθρώπους απασχολούμενους, αλλά και παραγωγικούς μετά την ηλικία των 50 ετών. Αυτό χρειάζεται περισσότερη προσοχή απ’ ό,τι δίναμε μέχρι σήμερα.
– Πώς θα πρέπει να επανασχεδιάσουμε τα θεσμικά πλαίσια στον τομέα των συντάξεων;
– Είναι πολύ δύσκολο να αποφύγουμε το συμπέρασμα ότι εφόσον ζούμε περισσότερο, θα πρέπει να κερδίζουμε περισσότερα κατά τη διάρκεια της ζωής μας, αν θέλουμε να διατηρήσουμε το ίδιο βιοτικό επίπεδο. Αυτή είναι μια εντελώς αντιδημοφιλής ιδέα, αλλά είναι δύσκολο να την αποφύγουμε.
Θα πρέπει δηλαδή να είμαστε πιο παραγωγικοί την περίοδο που εργαζόμαστε και να παράγουμε περισσότερους πόρους για τη χρηματοδότηση της συνταξιοδότησης. Μια άλλη διάσταση είναι η ακόλουθη: αντί να έχουμε ελεύθερο χρόνο μετά τη συνταξιοδότηση, μπορούμε να καθυστερούμε τη συνταξιοδότηση, αλλά να έχουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο στην περίοδο πριν από τη συνταξιοδότηση – βλ. μερική απασχόληση ή ένα διάλειμμα από την εργασία. Ζούμε περισσότερο και έχουμε περισσότερο χρόνο. Θα πρέπει να σκεφτούμε πώς και πότε θα χρησιμοποιούμε αυτόν τον χρόνο.
Στον 20ό αιώνα δημιουργήσαμε τους εφήβους, την κρίση μέσης ηλικίας και τους συνταξιούχους. Στον 21ο αιώνα θα πρέπει να σκεφτούμε νέα στάδια ζωής για να υποστηρίξουμε μια μεγαλύτερη διάρκεια ζωής.
– Θα πρέπει να αποταμιεύσουμε περισσότερο;
– Αυτό είναι ένα δύσκολο θέμα. Πιστεύω ότι η μεγαλύτερη αποταμίευση είναι μέρος της λύσης. Αλλά μόνο ένα μέρος. Εκτός αν τα επιτόκια είναι πολύ υψηλά –και δεν είναι–, η αποταμίευση περισσότερο ορίζει το πότε μπορείς να ξοδέψεις τα χρήματα παρά αυξάνει τα χρήματά σου.
Εκτός κι αν είσαι νέος, καθώς ο ανατοκισμός πράγματι λειτουργεί. Αλλά είναι συχνά δύσκολο να αποταμιεύσεις όταν είσαι νέος. Διαφορετικοί άνθρωποι θα έχουν διαφορετικές λύσεις για το πώς θα υποστηρίξουν μια μεγαλύτερη ζωή. Για μερικούς θα είναι η αποταμίευση και για άλλους θα είναι η εργασία για περισσότερο χρόνο. Ομως, όσο αργότερα θα το αφήνεις τόσο περισσότερο θα πρέπει να προκύπτει η απάντηση από την εργασία για περισσότερο χρόνο.
Θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να επενδύσουμε στο ατομικό μας μελλοντικό ανθρώπινο κεφάλαιο – στην υγεία μας, στις δεξιότητες, στις σχέσεις και στο νόημα του σκοπού μας. Eχουμε περισσότερο χρόνο μπροστά μας απ’ ό,τι είχαν οι προηγούμενες γενιές και πρέπει να επενδύσουμε περισσότερο στο μέλλον μας.
– Ποια θα πρέπει να είναι η κατεύθυνση στα συστήματα υγείας;
– Το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης έχει κάνει εξαιρετική δουλειά στην αύξηση του προσδόκιμου ζωής στα τρέχοντα επίπεδα. Ωστόσο, δεν επικεντρώνεται στην υγεία αλλά στην ασθένεια. Ανταποκρίνεται στη θεραπεία αφού αρρωστήσεις. Καθώς ζούμε περισσότερο, αυτό είναι πρόβλημα, καθώς υποφέρουμε από χρόνιες ασθένειες που σχετίζονται με τη γήρανση. Χρειαζόμαστε ένα σύστημα υγείας που να επικεντρώνεται στην πρόληψη των ασθενειών και στο να μας διατηρεί υγιείς. Αυτή είναι μια σημαντική αλλαγή, η οποία δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην ποιότητα της ζωής.
– Συμπέρασμα;
– Η δημογραφία δεν είναι πεπρωμένο. Υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι ο αυξανόμενος αριθμός ηλικιωμένων είναι κακός για την οικονομία. Η αλήθεια είναι ότι έχουμε έναν αυξανόμενο αριθμό ηλικιωμένων εδώ και δεκαετίες και κανείς δεν πιστεύει ότι είχαμε κάποιον ουσιαστικό αντίκτυπο στην οικονομική ανάπτυξη. Αν έχεις περισσότερους ηλικιωμένους οι οποίοι δεν εργάζονται και αρρωσταίνουν σοβαρά, τότε έχεις κακά νέα για την οικονομία. Αν έχεις περισσότερους ηλικιωμένους, αλλά επενδύεις στον τρόπο που γερνάνε, ώστε να είναι πιο υγιείς, παραγωγικοί και αφοσιωμένοι για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, τότε έχεις καλά νέα για την οικονομία. Στους τομείς της κλιματικής αλλαγής και της τεχνητής νοημοσύνης μιλάμε για την ανάγκη ριζικών προσαρμογών. Γιατί δεν κάνουμε το ίδιο και για τη γήρανση; Λίγα πράγματα είναι πιο σημαντικά από το πώς γερνάμε. Τα καλά νέα είναι ότι υπάρχουν πολλές δυνατότητες βελτίωσης. Αρκεί να αδράξουμε την ευκαιρία.
